Guðmundar saga Arasonar/36
Eftir páskir um vorit draga þeir formenn herfólk saman, er nefndir vóru. Fór lítil njósn fyrir þeim um fjallit, áðr þeir kómu yfir fjallit í Skagafjörð. Dreif þar enn til þeirra margt lið, svo at um kveldit hafa þeir allir samt sex hundruð manna. Fáir halda á þessum tíma trúnaðinn við herra byskupinn. Var ok eigi mjök hægt um, því at Ögmundr, frændi hans, norðan kominn um fjall, var svo höndlaðr af herinum í Skagafirði, at þeir ræntu hann bæði vopnum ok hesti, ok komst hann því hvergi fram, en þeir allir, er Arnórr kallar mest sekja um bróðurdráp, flýja undan svo sem til skjóls á byskupsgarðinum.
Herra byskup sitr heima, sem hann fregn ófriðinn, ráðinn at rýma eigi né hræðast fjöld ómildra, heldr bíða ok gjarna þola, hvat er guð vill lofa, at honum sé meingert. Engum sendi hann orð til liðs eða málafylgis, því at hann setti sik allan í þess vernd, er vald hefir allra hluta. Ein var hans ógleði ok áhyggja sakir samfæddrar mildi at sjá eymd ok afarkosti, dráp ok dauða sinna sauð, því at eigi fór leynt af herinum, at þeir ætluðu hirðinn brott skýfa, en höggva niðr þá menn af hans hjörð, sem þeir kalla mest sakaða, ok taka þar með byskupsgarðinn í sitt vald með allt þat góz, er honum heyrir til.
Á næsta dag fyrir festum Tiburtii ok Valerini halda þeir herinum heim á staðinn, en þeir búast til varnar, er fyrir vóru, röskir menn ok margir, bera at sér grjót ok þá vernd, sem fá mátti, taka sér stöðu á þeirri hæð eða húsi, sem sterkast var ok veggbrattast ásóknar. Formenn sjást um, hversu þeir megi með minnstri mannhættu vinna þá, er fyrir vóru.
Þá leggr til einn klókr maðr, at þeir ljósti upp herblástr sama dag, en greiði atgöngu eigi fyrr en um morguninn. „Væntir mik,“ segir hann, „ef svo er gert, at fylking þeirra sé heldr þynnri.“
Þetta ráð var haft. Gekk ok sem hann gat, at eigi vóru allir jafnir. Sumir leynast á braut um náttina til liðs með Sighvati, aðrir í kirkju eða flýja brott í leyni, svo at fátt eina stendr eftir á verndinni um morguninn.
Svo finnst ok í nokkrum stað, at þessi hafi einkanliga verit tillaga Þorvalds Gizurarsonar, at þeir skyldi eigi samdægris stríða við staðarmenn sakir þess, at hann sagði þá vera vígsludag Guðmundar byskups ok væri vonlaust, at þeir beri sigr yfir hann eða hans menn á þann dag. Nú ef svo er satt, má skilja, at lesandi maðr má vel skilja ok hugleiða, hversu sjá undarligr lýðr líktist þeim, er röktu letrin, hvar Jesús mundi fæðast, en ofsóttu hann síðan allt til krossins. Í aðra grein, ef svo er sem hann sagði, hefir herra Guðmundr vígzt á vorit, idus Aprillis, en hann kom til Nóregs áðr um sumarit. Má þetta vera fyrir þá sök, at Martirilogium setr á þann dag andlát Evfemiæ virginis in Kalcedonia, finnst ok hér með í fornum kalendariis, at in profesto Tiburtii et Valeriani hefr sungizt Evfemiæ virgini. Nú sem herra Jesús Kristus ok hans vin, Guðmundr byskup, veit sannra vera, viljum vér svo hafa sett ok sagt, þótt festum Evfemiæ virginis ok martyris in Kalcedonia sé mönnum nýrrar kristni kunnara sexto decimo kalendas Octobris, því at þar sem finnst ýmisligt skrifat af inni sömu grein ok fyrir utan sáluháska er eigi vísvitat, hversu varð, hafa feðr vorir hvorttveggja sett, en hvortki dæmt.
Á myrgininn gengr Arnórr til með gnógum styrk ok slær niðr staðarmenn úti ok inni ok einn í kirkjugarðinum, svo at blóðit stökkr á kirkjuna. Arnórr ok Sigurðr ganga til byskups, gera honum tvo kosti, þann fyrra, at hann leysi þá, fari liðugr brott ok komi þar aldri síðan utan þeirra orlof. Hér í mót játa þeir at gefa grið mönnum, er á kirkju náðir eru komnir. Vill hann eigi þenna, heitast þeir at reka hann brott með svívirðu, en drepa menn, hvar er þeir finnast.
Herra byskup svarar: „Hvat er ek má réttliga kirkjunni til frelsis ok þeim til náða, er á hennar grið eru komnir, vil ek gjarna gera, en at leysa ykkr ór banni er langt yfir mitt vald, því at þit eruð fallnir í svo djúpa bannsetning dauðans, at af henni megið þit hvergi leysast utan á herra páfans garði, nema meiri iðran glæpanna gangi fyrir en nú má sýnast. Heilagrar kirkju eign ok rétt skal ek ok aldri upp gefa eða játta undir bannsettra manna vald, því at enginn yðvarr á mik frá minni kirkju út flæma eða mér útlegðardóm setja né mínar gerðir dæma. Mik ok kirkjunnar sök gef ek enn sem fyrr undir erkistólsins dóm í Niðarósi.“
Snorri Sturluson leggr til, at byskup geri nokkura linan á þeirra máli þeim til lífs er nú reið sverð at svíra, segir þar mikit til vinnanda.
Svo gerist fyrir bænir Snorra, at byskup less yfir þeim Miserere, segir þó allt eins, at þeir eru jafnlausir ok áðr.
Snorri býðr heim byskupi, því at honum sýnist eigi mjök friðvænligt. Herra byskup þiggr þat ok ríðr sama dag brott með honum ok hefir fá þjónustumenn. Þat var á sjaunda ári hans byskupsdóms. Angrast margir af hans brottferð, þeir sem dagliga höfðu með honum verit ok mesta huggan af hans miskunnarfullu brjósti þegit.
Þegar sem herra byskup er í brott riðinn, ganga þeir Arnórr væpntir at kirkjunni ok eggja þá út, sem inni vóru, segjast ella skulu draga þá út eða svelta til bana.
Maðr svarar, er Sveinn Jónsson hét: „Gera mun ek kost á útgöngu, ef þér játið at lima mik til hálshöggs. Vænti ek engis friðar af yðr, því at þeim gerið þér ófrið í dag, er yðr samir verr.“
Þessu játtuðu gengr hann út ok þeir, er inni vóru. Er Sveinn aflimaðr ok segir Ave Maria með hverri afliman, réttir hálsinn at síðustu ok lætr líf sitt með frægiligum orðstír. Margir vóru þar drepnir, er út gengu. Nær allir formenn tóku í grið einshverja af því fólki. Gerði þat hverr þeirra í þrá við annan, því at eigi vóru þeir í öllu samlyndir, þótt þeir væri til ills jafnir í eftirlíking Heródis ok Pílati. Aðrir af hermönnum hlaupa í bæinn, brjóta hurðir, lok ok lása, leita bæði fjár ok manna. Margri staðarins eign var þar rænt ok stolit, hestum ok húsbúningi ok flestu því, er utan kirkju var, á líkan hátt ok af slegnum sælum Thoma in Kancia.