Guðmundar saga Arasonar/48
Heyrðum boðskap erkibyskups linast Arnórr svo mikit, at nú verr hann eigi vopnum byskupsstólinn. Náir nú byskupinn herra Guðmundr at sitja um vetrinn í þvílíkum friði sem verða mátti. Var þá heilög Hólakirkja hreinsuð ok þeir menn leystir, er sættast vildu ok byskupinn sá sig vald yfir hafa.
Á næsta sumar býst hann til siglingar ok sitr til sex vikur eða sjau, verðr tysvar aftrreka ok um síðir borinn sjúkr af skipi. Kemr hann til Hóla heim nær vetrnóttum ok sitr þá heima í góðum náðum, því at Arnórr Tumason kom eftir boði erkibyskups á því sama sumri til Nóregs, er Guðmundr var aftrreka. Eigi greina bækr, at fleiri nefndarmenn hafi siglt en Arnórr ok Þorvaldr Gizurarson. Kómu þeir báðir fyrri til erkibyskups en herra Guðmundr. Var því hans greinum ok framferðum heldr vikit afvegar. Má þat ok vel skilja, hvern hlut Kygri-Björn, er fyrr var nefndr, mundi þar í eiga, því at hann var alla götu vin byskupsins óvina, fyrst Kolbeins Tumasonar, en síðan Sighvats Sturlusonar. Er þat vísvitat, at Kygri-Björn fór til Nóregs nær þessum tíma ok þaðan út til Róms eigi miklu fyrir þingit í Latran, er hélt herra Innocentius tercius, sem greint var í hans kapitulo. Nú með flutning ok fortölum þvílíkra, er svo vóru hallir í sínu fylgi, leiðist erkibyskupinn, kórsbræðr ok þeirra klerkar oflangt á þann veg at heyra áleitni ok umlestr svo til herra Guðmundar, at náliga sýndist hans málavöxtr fyrir drifinn á garðinum, því at flestar hans gerðir vóru afþýddar ok hneigðar til vinstri handar, ölmusur hans til auðnar, vígslur til ofdirfðar, einurð til ákefðar ok ófriðar. Því trúist, at eigi sé getit Arnórs ok Þorvalds til andsvara, sem herra Guðmundr byskup kom fram á erkibyskups garð ári síðar, at þeir þættist unnit hafa fort yfir öll þau mál, at eigi um aldr mundi herra Guðmundr viðréttu fá, þótt hann flytti sik án mótkast. En þar í mót fann herra Jesús Kristus eitt ráð, at herra Guðmundr heyrðist ok heyrðr tignaðist sem síðar greinir.
Herra Guðmundi byskupi byrjaði farsælt næsta sumar ok kom til Niðaróss á fund erkibyskupsins. Finnr hann brátt, at hans mál hefir flutt verit á garðinum, því at erkibyskup var mjök óblíðr, svo at málaefnum herra Guðmundar nefndist engi dagr at sinni. Sezt hann í bæ með klerkum sínum ok gerir lítit um sik, því at hann heldr þeirri lund, sem fyrr er skrifat, at hann er eigi mjög tillátssamr, ef honum er herðamunr boðinn. En svo bar til af rót vondra manna, at klerkar á garðinum setja byskupi kalls nokkurn. Ferr svo með þeim, at klerkar hafa kinnroða, en herra byskup sæmd með skilríki sinna greina, hvar af hér stendr skrifaðr einn eventus, þótt menn hafi utan bækr fleiri frásagnir.
Klerkar byrja svo orðræðu til byskupsins: „Er þat satt, herra Guðmundr, at þú orlofar tvímælt kjöt á föstudaga í byskupsdæmi þínu?“
„Þat neita ek þverliga,“ segir hann.
Klerkar tala: „Hversu skipar þú, ef burðartíð vors herra stendr á föstudag?“
„Þér talið ófróðliga,“ segir herra byskup, „því at yðvart mál stendr allt ómöguligt.“
„Hvat fyrir?“ segja þeir.
„Þar fyrir,“ segir hann, „at burðartíð vors herra gengr skipaða rás ok stendr oftsinnis á sétta dag viku, en aldri á föstudag.“
Klerkar tala: „Hvat gerir þú þá af föstunni, er þú ferr svo með?“
Herra byskup svarar: „Hversu farið þér með myrkr þá er skært ljós kemr inn?“
Klerkum verðr þá orðfall.
Herra byskup segir þá: „Hvort vilið þér sanna, at vor herra væri fæddr á drottinsdag eða föstudag?“
Þeir segjast þat hyggja, at hann væri fæddr á drottinsdag.
„Nú þá,“ segir herra Guðmundr, „hvort kallið þér burðartíðina föstudag eða drottinsdag, píslardag eða gleðidag?“
Þeir játtu því, at hann má sannliga heita gleði dagr ok fagnaðar.
Herra byskup svarar: „Þá sýnist oss allt einn veg, því at svo sem myrkr flýr fyrir ljósi, svo flýr fasta fyrir dýrðarfullri hátíð vors herra, Jesú Kristi.“
Skildu þeir svo talit, at klerkar vóru seinni at andstefna með byskup, því at þeir skildu hann eigi vanbúinn við andsvörum.
Svo segist, sem út dregr móti jólunum um vetrinn ok nálægist burðartíð guðs vinar, Þorláks byskups Skálholtensis, gengr herra Guðmundr til herra erkibyskups ok spyrr, ef hann vill orlofa, at hann syngi sælum Þorláki eftir íslenzkum vana.
En erkibyskup svarar heldr snart: „Þat lofast eigi, at þér brjótið lög á oss hér í Nóregi, hversu sem þér gerið, herra, á Íslandi.“
Herra Guðmundr svarar: „Eigi skal þess þá lengi biðja.“
Skilja þeir þá talit.
Snemma morgins Þorláksmessu gerir herra erkibyskup tvo klerka til þeirrar kirkju, er herra Guðmundr syngr í, at prófa, hvat hann hefst at. En er þeir koma aftr farandi, spyrr herra erkibyskup, hversu Guðmundr byskup heldr boðskapinn.
Þeir svöruðu: „Þar á yfir að standa yðvarr dómr, tíðagerð er þar harla sæmilig með þeirri skipan, sem hæfir hátíð allra heilagra.“
Herra erkibyskup svarar: „Vel má svo vera, því at eigi er hægt at lýta svo gert. Mun þat herra Guðmundr ætla, at Þorlákr skuli fá sinn hlut óskerðan í tíðagerð þessi. Er þat eigi hvers manns, at finna þvílíkan útveg. Má þat ok eigi mjök undra, þótt hann verði þeim roskinn í leik, er á Íslandi eru. Vant er mann at lofa, meðan lifir, en þat er mín hugsan, at bæði Guðmundr þessi hafi fá menn sér líka yfir mold, bæði til höfðingsskapar ok mannkosta.“