Guðmundar saga Arasonar/72
Fjögur síðustu ár sinna daga hrymdist herra Guðmundr byskup mjök fyrir sínar sakir. Fór þat svo vaxanda með guðs vilja, at tvau síðari ár var hann eigi bókskyggn. Sat hann þá sífellt í stofu lítilli tíða í millum ok leiddi fram svo einfalt líf sem einn ágætr ok hljóðlyndr heremita, forðandis allan þys veraldarmanna, utan gaf kyrrt orlof þeim, er langsóttu til at finna hann. En þat síðasta ár, er hann lifði þessa heims, frá átta degi jóla fram yfir festum sancti Gregorii, tók hann augnaverk ok lét með öllu litla sýn. Fór þar með sá krankdómr, at þrútnaði andlitit, ok lá verkr mestr í hægri kinn, en hvat er á lagðist, lofaði hann guð án afláti ok kraup allr undir hans ráðning bæði með orðum ok hjarta. Vóru fyrr nefndir frændr hans dag ok nótt í hjá honum ok lásu ýmsar skýringar eða Vitas patrum, því eigi eina stund létti hann af góðu verki, var um nætr svo iðinn at bænum eftir löngum ok lofligum vana, at náttúran beiddi harðla lítinn svefn, þó at meinlætin bannaði eigi hvíldina. Ölmusugæði hélt hann alla ævi sína, at eftir atvikum veitti hann meira þurföndum, þá er fjögurra vegna mátti at honum ganga. Sú var hans mýkt við forna mótgangsmenn sína, sem hann myndi engan mann sér hafa mein gert, en þó vissi hann fyrir gift heilags anda, hvers þeir vóru makligir í guðs dómi, er ofsótt höfðu kirkjuna, sem í því lýsist, er eftir ferr.
Í febrúariománaði síðasta vetr herra Guðmundar kom til Hóla vestan ór Fjörðum sá maðr, er Magnús hét. Hann er vel kunnr herra Guðmundi byskupi, því at Þórðr Sturluson var vin beggja þeirra. Magnús beiðir orlof at finna byskup ok fær þegar. Tala þeir lágliga með sér. Spyrr herra Guðmundr einkanliga, hversu Þórðr, vin hans, mætti. Magnús segir, at hann eldist mjök.
Herra byskup svarar þá: „Vel hefir Þórðr staðit mér í vináttu alla stund, svo at þar fyrir gaf hann kærleik Sighvats, bróður síns, ok fleiri frænda sinna, ok því skaltu kærliga bera honum kveðju mína ok þat með, at vit munum finnast í vor. Seg honum ok þar með mitt hugboð, at þar sem nú sýnist æðstr höfuðburðr í hans kynferð, mun bráðast tapanin koma.“
Marga hluti talar herra Guðmundr fyrir honum leyniliga, þá er hér standa eigi skrifaðir, ok vissi flest til óorðinna hluta, segir skilríkliga, at langt frá sér hafði hann greint, hverja lund eða tímalengd Hólabyskupar mundu hafa í sinni stjórn ok hverrar nytsemdar hverr mundi vera kirkjunni. En hversu Magnús gerir byskupsins erindi, mun síðar greinast.
En herra byskup tekr sótt í sama mánaði, litlu fyrir langaföstu. Ferr sá krankdómr í fyrstu ekki mjök ákaft ok líkaminn svo máttdreginn, bæði af elli ok harðlífi, at hann mátti eigi stórmerki bera eftir náttúru eðli. Líðr nú svo fram til festum sancti Gregorii, at hann hefir mæðiliga sótt. Fellr þá megn líkamans dagliga, svo at allir hans hugðarmenn þykkjast vita vísan enda. En af honum sjálfum má þat réttliga segja, at löngu fyrri en fram kæmi, vissi hann fyrir sitt andlát, sem vottar þat erindi til Þórðar Sturlusonar.
Sæll Gregorius stóð þann vetr á fimmtudag viku meðal imbrudaga. Ok á næsta dag eftir býðr byskupinn presti sínum, er Jón hét, at veita sér framfararembætti. Ok sem fram líðr at smurningum, gerir hann klerkum sermonem mjök hjálpsamligan, en eigi langan, því at málit var erfitt sakir máttleysis, skipar síðan þeim erindum kirkjunnar ok kristindómsins, sem hann skilr sér heyra, þar til annarr kemr í hans rúm. Hér með gerir hann sitt testamentum at fátækra manna sið ok dæmi sjálfs græðarans, þat er at skipta klæðum sínum miðil sinna manna. Þóttist hverr sem gulli gæddr, er þar þiggr nokkut af, því at engi maðr mátti hjartaligri verða sínum elskurum en herra Guðmundr var, sakir þess at hans lítillæti, heilræði ok mjúklæti samhaldit dag frá degi sigraði náliga manns náttúru. Því standa nú margir umbergis með tárum ok trega, því at hjartat svíddi innan svo sárt sem skotit væri at missa þvílíks faðernis, er allt var sætt ok sæmiligt sínum ástvinum. En ef sút ok sorg hefði lofat harmöndum at hugleiða, hverja von til guðs þessi maðr byskupinn átti ok ór hvílíkum harmkvælum hann var kallaðr, var meir fagnanda en sýtanda yfir hans framför.
Síðan talar hann svo til þeirra: „Yðr heimaklerkum mínum er kunnigt,“ segir hann, „at ek hefi löngu fyrir sagt legstað minn í stúkunni syðri meðal presta tveggja, er þar liggja ok þér kennið vel. Býð ek yðr þat, þjónustumönnum mínum, at þann tíma, sem þér sjáið dauðamörk færast á mik, setið líkamann brott ór sænginni ok hafið áðr tilbúna fjöl, dreifða með duft, sem þér megið á leggja, því at kristnum manni byrjar í moldu deyja.“
Hér má nú sjá á sínum síðustu tímum annan Martinum. Var ok í þeirra lífi heilli sæmd ins sæla Martini stórliga margt samkvæmiligt, lítillæti, hreinlífi, fátækt ok píslarvætti með alls kyns harðlífi ok bindindi. Hér með líktust þeir í veizlum heilags anda, því at hann hvíldist yfir hvorntveggja með eldsloga, sem þeir fluttu guðs embætti ok skrifat stendr í lífssögum þeirra, þat ok, er Guðmundr byskup græddi mann af eitrblæstri, er eftirlíking sankti Martini sem fleira annat en hér setist með langmæli.
Sem hér er komit, býðr byskupinn klerkum sínum at veita sér friðarkoss. Gekk þat verk svo nauðuliga fram, at húsit þaut með gráti; lyktast síðan þjónustan. Vill þá byskupinn þat eina tala, sem nauðsynjar vóru berligar. Líðr svo héðan fram yfir sunnudaginn, at máttinn dregr brott ór limunum stund af stund, en eigi því síðr framdi hans guðligt lítillæti ok blessuð tunga sitt vanligt embætti með lofgerðum almáttigs guðs án afláti.
Snemma mánadagsmorguninn sjá þjónustumenn byskupsins, at hann mun lítit draga, því at limir hans hafa þá fengit opinber dauðamörk. Þó var æ bænin í hans munni, meðan hann hélt lífinu. Hefr hann upp, sem menn heyrðu síðast, Kyrieleison ok þar með Letaniam með sinni skipan, ok sem fram kemr í postula tölu, hefr hann upp sína hægri hönd yfir sik með blessan, svo ágætliga ok stórum einkanliga, sem þeir vottuðu, er nær vóru, at rétt mark heilags kross stóð þar eftir sýniliga í loftinu, sem höndin hafði farit.
En er handleggrinn seig niðr at búkinum, sjá fyrrnefndir hans ástvinir, Þorkell ok Helgi, at hann er með öllu leiddr at andláti, ok því hefja þeir hann ór sænginni á þá fjöl dufti dreifða, sem hann hafði boðit. Ok rétt í þeirra höndum gekk sú blessaða sál, sem trúist, til eilífs fagnaðar út af myrkvastofu þessa heims ok leirligu keri líkamans, krúnandi með þeim, er hundraðfaldan ávöxt taka ok óhaltir fylgja lambit, hvert er þat gengr fyrir.
Hann leið fram af leirbúð heimsins sautjánda kalendas Aprilis. Þat var hans prestvígsludagr. Hann fór fram secunda feria á fjórðu stundu dags á sjautugta ok sétta ári síns aldrs. Þá hafði hann lifat í byskupligri tign þrjátíu ok fimm ár. Þat var á dögum virðuligs herra Gregorii nomi, er næstr var eftir fyrrnefndan Honórium tertium ok Sigurðar erkibyskups áttanda Nidrosiensis, ok Hákonar konungs Hákonarsonar. Þá var liðit þúsund tvau hundrið þrjátigi ok sjau ár frá holdgan drottins vors, Jesú Kristi, er samjafn guði feðr í einingu heilags anda gleðr sína valda menn án enda.