Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Ævintýri/Skessan á steinnökkvanum
Skessan á steinnökkvanum
Einu sinni var kóngur og drottning í ríki sínu. Þau áttu son þann er Sigurður hét. Hann var snemma frábær, ramur að afli, fimur við alla leika og fríður sýnum. Þegar faðir hans var farinn að þyngjast fyrir elli sakir kom hann að máli við son sinn og sagði að honum væri nú orðið mál að sjá sér fyrir sæmilegu kvonfangi, því ekki væri víst hvað sín nyti lengi við úr þessu, en tign hans þætti sér þá vera með fullum blóma ef hann fengi kvonfang samboðið sér. Sigurður tók þessu ekki fjarri og spurði föður sinn hvar hann liti helzt til um konuefnið. Kóngur sagði honum að úti í löndum þar sem hann til tók væri kóngur sem ætti dóttur væna og fríða, og ef Sigurður fengi hennar þætti sér sá ráðahagur ákjósanlegastur.
Eftir það skildu þeir feðgar og bjó Sigurður kóngsson sig til ferðar og fór þangað sem faðir hans hafði honum til vísað, gengur svo fyrir kóng og biður dóttur hans sér til handa. Verður það mál auðsótt við kóng, en þó með því skilyrði að Sigurður dvelji þar svo lengi sem hann má, því kóngur var mjög vanheill og lítt fær til að stjórna ríki sínu. Sigurður gekk að þessum kostum, en tilskildi þó að hann fengi fararleyfi heim í ríki sitt þegar sér kæmi fregn um lát föður síns er hann kvað vera kominn að fótum fram. Eftir þetta drakk Sigurður brúðkaup sitt til kóngsdóttur og tók til ríkisstjórnar með kónginum tengdaföður sínum. Sigurður og kona hans unni hvort öðru hugástum og því alúðlegri urðu samfarir þeirra er hún að ári liðnu fæddi honum son, fríðan og fagran. Eftir það liðu fram tímar unz drengur sá var kominn á annað árið; komu þá Sigurði þau orð að faðir hans væri dáinn. Bjó Sigurður sig nú til burtferðar með konu sinni og syni og fór á einu skipi.
Þegar þau höfðu siglt nokkra daga tók byrinn af fyrir þeim og gjörði blæjalogn er þau áttu ekki lengra heim en eins dags sigling; lá þá skipið kyrrt og morraði í byrleysunni. Þau hjónin voru þá stödd ein uppi á þilfari, því flestir aðrir voru gengnir til svefns á skipinu. Sátu þau þar og töluðust við um stund og höfðu son sinn hjá sér. Að nokkrum tíma liðnum sigraði Sigurð svo mikill svefn að hann mátti ekki vaka. Gekk hann þá niður undir þiljur og leggst fyrir. Var drottning þá ein eftir uppi á þiljum með son þeirra og lék sér að honum.
Þegar góður tími var liðinn frá því Sigurður kóngur var ofan farinn sér drottning sorta nokkurn á einum stað á sjónum og sér að hann þokast heldur nær. Eftir því sem hann nálgast skipið betur getur hún deilt að það muni bátur vera og er honum róið; þar með sér hún einhverja mannsmynd í bátnum. Kemur svo um síðir að bátur þessi leggur að skipinu og sér drottning að það er steinnökkvi, og því næst kemur upp á skipið ógurleg tröllkona og illúðleg. Drottning varð hræddari en frá megi segja, en kemur ekki upp neinu orði né heldur gat hún hreyft sig úr stað til að vekja kóng eða skipverja. Tröllkonan gengur þá að drottningu og tekur af henni sveininn og setur hann á þilfarið; síðan tekur hún drottningu og færir hana úr öllum skrúðklæðum hennar svo hún stendur eftir í línklæðum einum. Fer svo tröllkonan í föt drottningar og verður þá nokkurt mennskumót að henni. Loksins tekur hún drottningu og setur hana á nökkvann og segir: „Mæli ég um og legg ég á, linntu hvorki ferð né flugi fyrr en þú kemur til bróður míns í undirheimum.“ Sat drottning þá sem höggdofa og aðgjörðarlaus, en nökkvinn undir henni sveif þegar frá skipinu og leið ekki á löngu áður hann var kominn úr augsýn frá skipinu.
Þegar ekki sást lengur til nökkvans fór sveinninn kóngsson að hrína og var það hvort sem annað að tröllkonan lagði sig lítt til að hugga hann enda tjáði það ekki. Gekk hún þá með sveininn á handlegg sér niður undir þiljur þar sem kóngur svaf og vekur hann með hörðum átölum að hann hirði ekki um hvernig um sig fari þar sem hún megi vera ein með son þeirra á þiljum uppi, en hann sofi og hrjóti og öll skipshöfnin með honum; telur hún það mikla ónærgætni og ofætlan af honum að láta engan annan vaka hjá sér á skipinu; því fátt segi af einum. Enda sé nú svo komið að hún fái með engu móti huggað sveininn og kysi því helzt að komast þangað með sveininn sem hann ætti að vera, og væri þess nú kostur ef nokkur dugur eða dáð væri sýnd þar sem kominn væri blásandi byr. Sigurði kóngi kemur það mjög á óvart að drottning hans er svo fasmikil og harðorð er aldrei hafði eitt móðsyrði til hans talað. Hann tekur þó ávarpi hennar með blíðu og þykir henni mikil vorkunn þó hún sé ömruleg. Hann leitaðist við að hugga með henni sveininn; en það tjáir ekki. Fer hann þá til og vekur skipverja og biður þá taka til segla því nógur var byr kominn og beinn til hafna. Því næst var siglt sem mest mátti, og segir ekki frá ferðum þeirra fyrr en þeir komu við land þar sem Sigurður átti fyrir að ráða; fór hann þá til hirðar sinnar og voru þar allir hryggir yfir fráfalli föður hans, en glöddust er þeir höfðu hann aftur heimt heilan á hófi og var honum gefið kóngs nafn og tók hann við ríkjum. Sveinninn kóngsson numdi nálega aldrei af hljóðum hjá móður sinni frá því hann var skilinn eftir einn hjá henni á þilfarinu sem áður er sagt þótt hann væri áður mesta spektarbarn svo að kóngur varð að fá honum fóstru, eina af hirðmeyjunum. Þegar sveinninn var til hennar kominn tók hann skjótt spekt sína aftur og hina fyrri værð.
Nú er frá því að segja að eftir sjóförina fannst kóngi sem drottning væri mjög breytt orðin í mörgum háttum og það ekki til batnaðar. Einkum þótti honum hún mikilfengari og stygglyndari og óviðfelldnari en hann átti von á. Þó virtist hún kurteis og látprúð, en fljótt bar að því að fleiri kenndu kaldlyndi hennar en kóngur.
Með kóngshirðinni voru drengir tveir, annar átján, hinn nítján vetra. Þeir voru mjög gefnir fyrir tafl og sátu því löngum inni yfir því. Herbergi þeirra var næst herbergi drottningar og var það oft að þeir heyrðu eitthvað til drottningar á sumum tímum dagsins. Einn dag veittu þeir því meiri eftirtekt en áður er þeir heyrðu til drottningar. Lögðu þeir þá hlustirnar við rifu er var á veggnum milli herbergjanna og heyrðu glöggt að drottning sagði: „Þegar ég geispa lítinn geispa þá er ég lítil og nett jómfrú; þegar ég geispa hálfan geispa þá er ég sem hálftröll; þegar ég geispa heilan geispa þá er ég sem altröll.“ Í því drottning sagði þetta setti að henni ógleði svo mikla að hún geispaði ógurlega. Við þetta brá henni svo að hún varð allt í einu að illúðlegri tröllkonu; kom þá og upp úr gólfinu í herbergi drottningar þríhöfðaður þussi með fullt trog af keti; hann heilsar þar systur sinni og setur fyrir hana trogið. En hún sezt að því sem í því var og léttir ekki fyrr en hún hefur lokið öllu úr troginu. Sveinarnir sáu allar þessar aðfarir, en ekki heyrðu þeir þau systkinin talast neitt við. En það furðaði þá hversu gráðuglega drottning hámaði í sig ketið og hversu mikið hún rúmaði af því og þá eigi lengur að hún snæddi svo lítið er hún sat með kóngi yfir borðum. Þegar hún var búin úr troginu hvarf þussinn með það aftur sama veg niður sem hann hafði komið, en drottning tók á sig mennska mynd.
Nú víkur sögunni þangað sem sveinninn kóngsson var fyrir nokkru kominn til fóstrunnar. Bar það við eitt kvöld er hún hafði kveikt ljós og hélt á kóngssyni að nokkrar fjalir spruttu upp úr gólfinu á herbergi hennar. Þar næst kom þar upp undurfríð kona á línklæðum einum, þeim er konur hafa næst sér, með járnspöng um sig miðja, og lá þar úr hlekkjafesti svo langt niður sem til sást. Kona þessi gekk að barnfóstrunni og tók af henni barnið, faðmaði það að sér og rétti það aftur að fóstrunni. Síðan fór hún niður sömu leið sem hún kom og luktist gólfið yfir höfði hennar. Þó kona þessi talaði ekki orð frá munni varð fóstran mjög hrædd, en lét ekki á neinu bera. Kom svo annar dagur og fór allt á sömu leið og áður að hin hvítklædda kona kom í sama mund sem hinn fyrra dag, tók barnið, lét að því sem bezt og fékk það svo aftur fóstru þess. En er hún ætlaði að fara burt aftur sagði hún með sorgarsvip: „Af eru tveir og ekki eftir nema einn;“ síðan fór hún hina sömu leið niður aftur og gólfið í samt lag. Nú varð barnfóstran enn miklu hræddari en áður er hún hafði heyrt konuna mæla þessi orð. Hugði hún að barninu mundi ef til vildi vera einhver hætta búin þó henni bæði litist í alla staði góðlega á konuna ókenndu er komið hafði, og hún hafði látið að barninu sem það væri frá henni skorið. Henni þótti það ískyggilegast er kona þessi hafði sagt: „Og ekki eftir nema einn;“ því hún hélt að með því mundi hún skilja að nú væri einn eftir af þremur dögum er hún hefði komið til sín í tvo daga. Fóstran réð það því af að hún fór til kóngs og sagði honum upp alla sögu og bað hann fyrir alla muni að vera sjálfur viðstaddur í herbergi sínu um sama leyti daginn eftir og kona þessi væri vön að koma, og hét kóngur henni góðu um það.
Daginn eftir kom kóngur í herbergi barnfóstrunnar litlu fyrir þennan tíma sem ákveðinn var og settist þar á stól með brugðið sverð í hendi. Því næst spruttu upp fjalirnar í gólfinu sem fyrri og kom konan þar upp hin hvítklædda með járnspöngina og hlekkjafestina sem áður er getið. Kóngur þekkir þar þegar konu sína og verður honum það fyrst fyrir að hann heggur sundur hlekkjafestina sem niður lá úr járnspönginni. En við það urðu dunur svo miklar og dynkir að heyra niðri í jörðinni að kóngshöllin lék öll á reiðiskjálfi, og hugði enginn annað en hvert hús mundi hrapa í borginni og um koll keyra. Loksins leið þessi ókyrrleiki og undirgangur af svo menn komu til sjálfs sín. Féllu þau kóngur og drottning í faðma. Síðan sagði hún honum upp alla sögu hvernig tröllkonan kom að skipinu á nökkvanum er allir sváfu og færði sig úr drottningarskrúðanum, og frá ummælum hennar og álögum. Hún sagði frá því er hún var komin svo langt á nökkvanum er leið sjálfkrafa áfram undir henni að hún sá ekki skipið lengur; hefði sér fundizt hún fara gegnum svo sem myrkva nokkurn unz nökkvinn lenti hjá þríhöfðuðum þussa er hefði tekið sig og viljað þegar sofa hjá sér. En hún kvaðst hafa aftekið það í alla staði. Hún sagði að þussinn hefði sett sig þá í einhýsi um hríð og hótað sér að hún skyldi þaðan aldrei út fara nema hún héti sér blíðu sinni, en vitjað hefði hann um sig öðru hverju. Þegar nokkuð leið frá kvaðst hún hafa farið að hugsa sig um hvað hún skyldi nú til bragðs taka til að losna úr tröllahöndum. Sagðist hún þá hafa gefið honum kost á að sofa hjá sér ef hún mætti áður sjá son sinn ofanjarðar þrjá daga í beit; hefði hann lofað sér því, en látið þó um sig járnspöng þessa með hlekkjafestinni úr og hefði hann bundið öðrum enda festarinnar um sig miðjan og því mundu hinir miklu dynkir hafa orðið er kóngur hjó á festina að risinn hefði hlunkað niður allan undirganginn er svo snögglega slaknaði á festinni því bústaður risans væri rétt undir borginni og því hefði ókyrrleikinn orðið svo mikill er hann hlunkaði niður og að öllum líkindum mundi hann hafa rotazt er hann kom niður og hefðu þetta víst verið fjörbrot hans er borgin skalf. En því kvaðst drottning hafa áskilið sér að sjá son sinn þrjá daga í röð að með því móti mundi sér leggjast eitthvað til líknar og lausnar eins og nú væri fram komið. Nú þóttist kóngur sjá hversu það vissi við að kona sú er hann hafði búið við um stund hefði verið svo óþýð, og lét hann þegar draga belg á höfuð henni og berja hana í hel með grjóti; síðan lét hann festa hana aftan í ótemjur er tættu hana sundur. Eftir það sögðu og sveinar þeir er fyrr var getið að heyrðu og sáu til drottningar frá því er fvrir þá hafði borið; því áður þorðu þeir það ekki fyrir ríki hennar. Að þessu búnu sezt drottning í tign sína og hugnast öllum vel að henni. En það er frá barnfóstrunni að segja að kóngur og drottning giftu hana stórhöfðingja einum og gjörðu hana að heiman með mikilli rausn.