Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Goðfræðisögur/Tungustapi

Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri (1862)
Tungustapi

Í gamla daga, fyrir mörgum hundruð árum, bjó mjög ríkur bóndi í Sælingsdalstungu; hann átti nokkur börn og eru til nefndir tveir synir. Ekki vita menn hvað þeir hétu og köllum vér þá því Arnór og Svein. Þeir voru báðir efnilegir menn, en þó ólíkir. Arnór var hreystimaður. Eftir því voru þeir mjög ólíkir í lund; Arnór var gleðimaður og gaf sig að leikum með sveinum þar úr dalnum og mæltu þeir oft mót með sér við stapa þann er stendur niður við ána andspænis bænum í Tungu og sem kallaður er Tungustapi. Var það skemmtun þeirra á vetrum að renna sér eftir harðfenni niður af stapanum því hann er hár mjög og niður á eyrarnar í kring; gekk oft mikið á með kall og háreysti kringum Tungustapa í rökkrunum og var Arnór þar oftast fremstur í flokki. Sjaldan var Sveinn þar með. Gekk hann þá oftast í kirkju er aðrir piltar fóru til leika; oft fór hann líka einförum og dvaldi þá tíðum niður við Tungustapa. Var það mál að hann hefði mök við álfafólk sem bjó í stapanum, og nokkuð var það að hverja nýjársnótt hvarf hann svo enginn vissi hvað af honum varð. Oft kom Sveinn að máli við bróður sinn að hann eigi skyldi gjöra svo mikla háreysti þar á stapanum, en Arnór gjörði gabb að og kvaðst eigi mundu vorkenna álfunum þó hátt væri haft. Hélt hann uppteknum hætti; en Sveinn varaði hann við því oftar og sagði að hann skyldi ábyrgjast hvað af slíku hlytist.

Það bar til eitt nýjárskveld að Sveinn hvarf að vanda. Lengdist mönnum venju fremur eftir honum. Kvaðst Arnór mundu leita hans og sagði hann mundi dvelja hjá álfum niður í Stapa. Gengur Arnór á stað allt til þess hann kemur að stapanum. Veður var dimmt mjög. Veit hann ekki fyrri til en hann sér stapann opnast á þá hlið sem að bænum snýr og ljóma þar ótal ljósaraðir; heyrir hann kveða við indælan söng og skilur hann af þessu að á messu muni standa hjá álfum í stapanum. Kemur hann nú nær og sér hvað fram fer. Sér hann þá fyrir framan sig eins og opnar kirkjudyr og fjölda manns inni. Er prestur fagurlega skrýddur fyrir altari og eru margsettar ljósaraðir til beggja hliða. Gengur hann þá inn í dyrnar og sér hvar Sveinn bróðir hans krýpur fyrir gráðunni og er klerkur að leggja höndur í höfuð honum með einhverjum ummælum. Það hyggur Arnór að verið sé að vígja hann einhverri vígslu því margir skrýddir menn stóðu umhverfis. Kallar hann þá og segir: „Sveinn, kom þú, líf þitt liggur við.“ Hrekkur Sveinn þá við, stendur upp og lítur utar eftir; vill hann þá hlaupa móti bróður sínum. En í því kallar sá er við altarið var og segir: „Læsið kirkjudyrum og hegnið hinum mennska manni er raskar friði vorum. En þú Sveinn hlýtur við oss að skilja og er bróðir þinn sök í því. En fyrir það að þú stóðst upp í því skyni [að] ganga til bróður þíns og mattir hans ósvífna kall meir en heilaga vígslu skalt þú niður hníga og það örendur næsta sinn er þú sér mig hér í þessum skrúða.“ Sá Arnór þá að hinir skrýddu menn hófu Svein á loft og hvarf hann upp um steinhvelfing þá er yfir var kirkjunni. Kveður þá við dynjandi klukknahljóð og í því heyrist þys mikill inni. Hleypur hver um annan þveran til dyra. Arnór hleypur þá sem hann mátti út í myrkrið heim á leið og heyrir álfareiðina, þysið og hófasparkið á eftir sér; heyrir hann að einn í flokki þeirra er fremstir ríða kveður við raust og segir:

„Ríðum og ríðum,

það rökkvar í hlíðum;

ærum og færum

hinn arma af vegi

svo að hann eigi

sjái sól á degi,

sól á næsta degi.“

Þusti þá flokkurinn milli hans og bæjarins svo hann varð að hörfa undan. Þegar hann var kominn í brekkur nokkrar suður frá bænum og austur frá stapanum gafst hann upp og hneig máttvana niður; reið þá allur flokkurinn á hann ofan og lá hann þar eftir nær dauða en lífi.

Það er frá Sveini að segja að hann kom heim eftir vökulok. Var hann daufur mjög og vildi engum segja um burtveru sína, en kvað nauðsyn að leita Arnórs. Var hans leitað alla nóttina og fannst hann eigi fyrri en bóndi frá Laugum er kom til óttusöngs að Tungu gekk fram á hann þar í brekkunum sem hann lá. Var Arnór með rænu, en mjög aðframkominn; sagði hann bónda hvernig farið hafði um nóttina eins og áður er frá sagt. Ekki kvað hann tjá að flytja sig til bæjar því hann yrði eigi lífgaður. Andaðist hann þar í brekkunum og heita það síðan Banabrekkur.

Aldrei varð Sveinn samur eftir þenna viðburð, hneigðist skap hans enn meira til alvöru og þunglyndis, en aldrei vissu menn hann koma nærri Álfastapa eftir þetta og aldrei sást hann nokkru sinni horfa í þá átt sem stapinn er. Gaf hann sig frá öllum veraldarumsvifum, gjörðist munkur og gekk í klaustur í Helgafelli. Var hann svo lærður maður að enginn bræðra komst til jafns við hann og svo söng hann fagurlega messu að enginn þóttist jafnfagurt heyrt hafa. Faðir hans bjó í Tungu til elli. Þegar hann var gamall orðinn tók hann sótt þunga. Það var nærri dymbildögum. Þá er hann fann hvað sér leið lét hann senda eftir Sveini út til Helgafells og bað hann koma á sinn fund. Sveinn brá við skjótt, en gat þess að skeð gæti hann kæmi eigi lífs aftur. Kom hann að Tungu laugardag fyrir páska. Var þá svo dregið af föður hans að hann mátti trauðlega mæla. Beiddi hann Svein son sinn að syngja messu á páskadag sjálfan og skipaði að bera sig þá í kirkju; kvaðst hann þar vilja andast. Sveinn var tregur til þessa, en gjörði það samt, þó með því skilyrði að enginn opnaði kirkjuna meðan á messu stæði og sagði þar á riði líf sitt. Þótti mönnum þetta kynlegt; þó gátu sumir þess til að hann enn sem fyrri ekki vildi sjá í þá átt sem stapinn var því kirkjan stóð þá á hólbarði einu hátt upp í túninu austur frá bænum og blasti stapinn við kirkjudyrum. Er nú bóndi borinn í kirkju eins og hann hafði fyrir mælt, en Sveinn skrýðist fyrir altari og hefur upp messusöng. Sögðu það allir er við voru að þeir aldrei hefðu heyrt eins sætlega sungið eða meistaralega tónað og voru allir því nær höggdofa. En er klerkur að lyktum snéri sér fram fyrir altari og hóf upp blessunarorðin yfir söfnuðinum brast á í einni svipan stormbylur af vestri og hrukku við það upp dyr kirkjunnar. Varð mönnum hverft við og litið utar eftir kirkju; blöstu þá við eins og opnar dyr á stapanum og lagði þaðan út ljóma af ótal ljósa röðum, en þegar mönnum aftur var litið á prest var hann hniginn niður og var þegar örendur. Féllst mönnum mikið um þetta og þar með að bóndi hafði einnig á sömu stundu fallið liðinn fram af bekk þeim er hann lá á gagnvart altari. Logn var fyrir og eftir viðburð þenna svo öllum var augljóst að með stormbyl þann er frá stapanum kom var eigi sjálfrátt.

Var þá viðstaddur bóndi sá frá Laugum er fundið hafði Arnór í brekkunum fyrri og sagði hann þá upp alla sögu. Skildu menn af því að það hefði komið fram er álfabiskupinn hafði um mælt að Sveinn skyldi dauður hníga er hann sæi sig næst. Nú þegar opinn var stapinn og hurð kirkjunnar hrökk upp blöstu dyrnar hver og móti annarri svo álfabiskupinn og Sveinn horfðust í augu er þeir tónuðu blessunarorðin því dyr á kirkjum álfa snúa gagnstætt dyrum á kirkjum mennskra manna (nl. til austurs). Áttu menn héraðsfund um mál þetta og var það afráðið að flytja skyldi kirkjuna niður af hólbarðinu nær bænum, í kvos hjá læk nokkrum. Með því var bærinn milli stapans og kirkjudyra svo aldrei síðan hefur presti þar verið unnt að sjá frá altari gegnum kirkjudyr vestur í Álfastapa enda hafa slík býsn eigi skeð síðan þetta var.