Guðmundar saga Arasonar/16

by Arngrímur Brandsson

Það er kyn jartegna, at maðr mýktr í hjarta leitar miskunn ok finnr hana, en þat er frábært, at hjálpin grípi mann þann, er einskis biðr um sína nauðsyn, sem oftsinnis varð fyrir vötn ok vígslur þessa manns, þó at eitt af mörgu sé hér til dæmis dregit, þat er tvær konur fóthrumar vóðu þann læk, er féll ór þeim brunni, er síra Guðmundr hafði vígt, ok urðu í stað alheilar, en vissu á engan veg, hvaðan leiddi þeirra bata, áðr kunnir menn greindu þeim upprás lækjarins.

Hér með fylgir þat, er þó varð miklu síðar, at hans öfundsmenn urpu vatn af sínum líkam í hans blessaða brunn. En þat, sem þeir þóttust geta guðs vin til háðungar, sneri vorr drottinn sér ok sínum vin til virðingar, því at framar en fyrr blómgaðist sjá brunnr mönnum ok fénaði til heilsubótar.

Þat var enn eitt sinn, at hann hafði brunn vígt, at kona nokkur langt til komin vildi bera vatn til heimilis síns, en hafði fatit ekki, tekr þá húfuna af höfði sér gerva með léreft ok fyllir með vatn. Svo gerir hún allan sinn veg, at vatn er óbrugðit, en húfan þurr utan.

Í sama brunn tók maðr vatn í fötu luktri. Hans farlengd var um fjallveg mikinn. Ok er hann kemr í hæð fjallsins, sezt hann niðr at erindi, en lætr fötuna lausa hjá sér ok hugsar eigi, hvar hallrinn var undir, ok því grípr hana brattlendit með fjallsins flug, ok steytir urð af urð, þar til hún kemr á forlendi. Maðrinn harmaði þat, er hann hugðist tapat hafa, rennr þó ofan af hlíðinni ok finnr fötuna með sínum farmi svo heila sem hún hefði í dún fallit.

Nú ef vatni síra Guðmundar fylgdi þvílíkr kraftr, hvar er þat fór eða fluttist í fjarska við hann, má þat vitr maðr vel hugleiða, hverrar dyggðar þat mundi þá vera, er hann sjálfr fylgdi fram með bænum sínum ok list heilags anda, sem enn sýnist í því, er eftir ferr.

Maðr kom til hans með fótarmeini svá sáru, at varla var bæriligt þeim, er þoldi. Því fellir hann mjúkar bænir, at guðs þjónn miskunni honum. Hann dvelr ok ekki, vætir í vatni fótinn ok meinit, signar síðan ok less yfir langa bæn, svo at fótr þessi var albættr innan þriggja nátta.

Í öðrum stað ok tíma vitjar hann þann mann, er nær var numinn öllu afli ok hafði legit um sjau ár í sífelldri kör. Þenna mann dreifir síra Guðmundr vígðu vatni, berr yfir helga dóma með bæn sinni ok reisir hann svo upp af rekkjunni, endurgoldinn fullri heilsu, sem eigi hefði krankr orðit.

Í þriðja tíma kom til hans sá maðr, er sárligra mein hafði en flestir aðrir, því at hann píndist með óbærligum harmi í sjálfum getnaðarliminum, er hjartanligan sárleik hafði umfram aðra liðu. Hvat þarf lengra en þessi guðs maðr hefir sína læknidóma, sem greindir vóru, ok gerir hann alheilan mann með valdi ok vilja vors herra Jesú Kristi.

Fjórða sinni kemr hann í þann bæ, sem hann gerir sinn veg, at þar liggr maðr í rekkju svo krankr ok krepptr, at samhaldin kör var hans eigit heimili. Þenna mann vætir síra Guðmundr í vatni, vígðu með sjálfs síns höndum, biðr fyrir honum, berr yfir hann reliquias, ok fyrir þetta allt saman nálgast sá guðs kraftr, at limirnir réttast, hverr til síns embættis ok þjónustu líkamans, svo at þessi maðr fagnar fullri heilsu fyrir allar greinir.

Svo kvað Einarr Gilsson:

Raun lá sárt á sveini.

Svall búkr. Limu alla,

kör vann, kreppti stórum

kvöl, böðvar Tý fölvan.

Þar fekk síðan sökkvir

sundeims af Guðmundar

hreina björtum bænum

bót armæðu ljótrar.

Í fimmta stað kemr enn síra Guðmundr til sjúks manns, er um langa tíma hafði í rekkju legit, ok sem hann hefir borit yfir hann vígt vatn eftir vana, fellr hann fram til bænar á pallinn, millum sængrinnar ok eins klerks, er honum tilheyrir, svo at í fyrstu hafði klerkrinn sýnan þunga af annarri öxlinni. Nú sem hann hefir beðizt fyrir um stund, rennr yfir hann þungi, sem hann sofnaði, ok nú í stað skilr klerkrinn, at sá líkamsþungi er brott borinn sem fyrr hafði hann kennt í þeirra samkomu. Eftir þrjár stundir vaknar hann sætt ok hógliga.

Klerkrinn spyrr þá: „Síra minn,“ segir hann, „hver grein mun til þess er ek kennda eigi þunga af þér, síðan höfgin leið yfir þik?“

Hann svarar: „Drottinn vorr vinnr þat, er hann vill. Hans nafn sé blessat um veraldir.“

Eigi fær klerkrinn meira hér um.

Þessir hlutir gerðust á einn laugardag. Líða nú tímar, þar til at fréttist, at á vestanverðu landinu fór einn bóndi dagstætt at sækja tíðir, ok því næst skrefar at honum einn fjandi í flagðkonu mynd ok vill bægja honum til fjalls brott af veginum. Hann mæðist brátt í umfangi við þann óvin, svo at hann þykkist at þrotum kominn, fær síðan inn bezta veg síns vandkvæðis, kallar með háreysti á góða Guðmund prest Arason. Ok án dvöl kemr maðr í svartri kápu með vatn ok stökkvil millum hans ok fjallkonunnar. Flýr þegar óvinrinn, en kápumaðr tekr vald yfir bónda ok fylgir honum allt til bæjar. Kenndi bóndi berliga sinn leiðtoga, at hann var síra Guðmundr Arason, því at hans vöxtr var flestum mönnum kunnr á Íslandi, bæði at sýn ok skýrri frásögn, heldr lægri en meðalmaðr ok þykkr í vextinum, breiðlaginn í ásjónu ok eigi langleitr, æ með hýrligu yfirbragði.

Svo segir Einarr Gilsson:

Fúrs, gekk flagð at Snorra,

fór drengr á hæl stórum,

sótti mörn af mætti

mest valklifa lesti.

Hét á Guðmund gætir

glaðr ílegu naðra.

Þeim barg garpi geymir

greiðvirkr höfuðkirkju.

Sé hér nú afburðamann, er sæmist þeim frumtignum, sem fáligast finnast af heilögum feðrum, at sýnist líkamliga líkamsaugum í tveim stöðum á einum ok sama tíma. Hvar er víðara lesit svo lofsamlig efni en með Ambrosio Mediolanensi ok Frontone Petragoriensi? Þeir sátu báðir heima skrýddir sofandi fyrir altari, hvorr at sínum byskupsstóli, en vóru í sama punkt báðir með guðs boði sénir í fjarlægum stöðum at veita graftarþjónustu guðs ástvinum, Ambrosius í Turs at sæma signaðan Martinum, en Fronto í þeim stað, er Tharaskonum heitir, at veita líksöng sælli Marthe, vors herra húsfrú. Þessum tveimr samlagast síra Guðmundr í sagðri gjöf. Ok at heilli sæmd svo frægra guðs vina má þat sýnast hér fremra at gera tveimr í sama tíma hjálp ok heilsu sinna þröngvinga, þá er sjúkr reis ór rekkju, en sóttr af fjanda frjálsaðist.

Sami klerkr sagði svo gerast oftliga um nætr, sem þeir síra Guðmundr sváfu báðir í einni sæng, at kenning hans líkama veru var í brottu, en sakir ótta þorði hann eigi höndum til at taka. En þá er svo bar til, spurðust á síðan nokkur tígulig verk samtíma orðin í landinu, er hann vann í fjarlægð líkamans með krafti andarinnar, þótt vér kunnim eigi framar greina sakir fáfræði, er þat prófan þess, er fyrr var skrifat, at þetta er lítit bréf hans ágætligra verka.

Mun þá svo sýnast mega, at fylgjandi frásögn efli mjök þat fyrra efni, þá er greinist, hvat kraftrinn vinnr fyrir hans klæði honum fráveranda, svo sem lesit er af ágætum manni í guðs kristni Anselmo, er síðan varð Kantuariensis erkibyskup næstr fyrir Theobaldum, at í sínum klerkdómi fekk hann stríðan punkt á stóru fjalli um hávetrartíma, sem hann fyrirlét áttjörð sína ok gerðist norðr til Borgundiam. Finnst sama grein í lífssögu síra Guðmundar, þá er hann sótti fjallveg þann, er liggr annan veg byskupsstólsins at Hólum. Í þeirri för var með honum margt fólk, sem honum var gjarnt, alla götu, því at hægt þótti at búa undir hans góðleik ok mildi. Á sétta dag viku byrjar hann sína ferð upp á fjallit. Eru með honum í ferð bæði ungir menn ok gamlir, þótt fáir sé nefndir. Klerkar hans vóru þar tveir, Hospes (þ. e. Gestr) ok Vermundr, er hann unni sem lífi sínu. Fóstrmóðir hans var ok þar ok ein meyja lítil. Þat er fljótast af at segja ferð síra Guðmundar, at svo sterkt ofviðri með grimmasta frost ok myrkr grípr hann ok allt hans föruneyti á sjálfum fjallgarðinum, at dauði ok dráttr hríðarinnar dreifir fjögurra vegna allt þetta fólk. Báðir lærisveinar fyrrnefndir látast þar á fjallinu, meyjan sú in litla, er vér gátum, var grafin í snjá með þeim búnaði, at hún var sveipuð með kyrtli síra Guðmundar. Hann sjálfr hefir þat náttból í fönninni á fjalli uppi svo óhægliga, at á sinni hendi lá hvort, fóstrmóðir hans lifandi ok andlauss lærisveinn. Varð hann hér af svo stirðr, at varla mátti hann ganga eftir um morguninn, sem hans var leita farit á hesti ok fæti, því at mikil sorg var orðin allri byggðinni af hans brotthvarfi. Hann lætr með virktum flytja ok til kirkju færa lík beggja lærisveina sinna. Söng hann yfir þeim heimkominn með tárligri góðfýsi.

Ok áðr þeirra ásjónur væri sveipaðar, kyssir hann þá báða með grátstokknum augum ok talar svo: „Drottinn minn lífgi ykkr í ríki sínu.“

Ok á næstu nótt eftir þeirra gröft dreymdi fóstrmóður síra Guðmundar, at hún þykkist koma fram á eina fagra eng. Þar er pilta leikr mikill, ok þar sér hún, at leikr Hospes, lærisveinn síra Guðmundar.

Hann víkr at henni heimuliga, en hún talar til hans: „Hví stendr þú í leikferðum, framliðinn maðr?“

Hann svarar: „Ek var dauðr, en nú lífs, því at fóstri minn gaf mér í gær góðan kyrtil. Veittist honum ok þat, er hann bað með kossinum, at drottinn lífgaði okkur í ríki sínu. Nú er ek vel kominn, en skólabróðir minn betr miklu. Megum vér nú gera létta nokkvern í erindum fóstra okkars, þá er hann vill.“

Þessa sýn sagði hún síra Guðmundi um morguninn. Gladdist hann mjök hér fyrir af harmi piltanna ok lofaði guð.

En af meynni, þeirri er á fjallinu var sveipuð kyrtli síra Guðmundar, er þat at greina, at hún fannst á mánadaginn eftir heil ok ókalin, utan lítt á fótinn annan, er tók undan kyrtlinum. Svo hlífði henni guðs vinar klæði, at hvorki frost né hungr náði hennar lífi. Nú svo sem guðs mildi fæddi sælan Anselmum himnesku brauði í fyrrgreindum veg, sem hann var at ófæru kominn í fjallsins vegleysu, svo nærði hér andlig miskunn móti náttúru lítit barn um svo mörg dægr fyrir verðleik ok klæði síra Guðmundar. Því hæfir, at enn hlýðim vér framleiðis, hversu gæzka drottins, er honum var nákvæm á nótt ok degi, verðr öðrum sorgar slökkvir með nýtekinni gleði.

Svo berr til í ferð síra Guðmundar, at hann gistir þann húsbónda, er svo var handlami með ofverkjum, at hans sjúkdómr mátti eigi svefn hafa. Ferr þar sömu leið þarvista síra Guðmundar, at hann sálugr reikar brott af svefnskemmunni. En er hann kemr aftr farandi, sér hann skínandi birti af loftinu standa niðr yfir sæng síra Guðmundar, því líkast sem sól gefr í krafti sínum at alskærum himni. Hann gengr ok réttir fram hendrnar í geislann ok þá krönku hönd ok eigi í tómt, því at án minnstu hindran flýr braut verkrinn. Gengr hann til rúms síns albættr maðr í náð ok heilsu líkams, sem eigi mundi hann sik þess háttar þolt hafa.

Í annan tíma var þat, at í blíðum viðrtektum hans gistingar var fengin til kona nokkur at klá fót hans, er hann kom í sæng. En þó at hann fýsti eigi þvílíks, vildi hann sakir hógværi eigi neita, síðan ástin beiddi þjónustu. Kona sú hafði vanfæra hönd til vinnu, því at þrír fingr lágu krepptir í lófa. En er hún klær, líkir síra Guðmundi þat sem honum þykki hún ofkyrrt vinna ok spyrnir fætinum at fótafjölinni. Verða þar í millum þeir krepptu fingr, svo at hællinn kemr í buginn, rétt á þá sin, sem dregit hafði. En í móti þeim sárleika, er konan kenndi hér af, finnr hún þat verðkaup, at innan fárra nátta eru þeir sömu fingr alréttir. Sýndi hún þá síðan guðs manni. Hann lofaði guð fyrir, eignandi sér með öllu ekki af þess háttar verki.

Svo segir Einarr Gilsson:

Fót kló jarðar Áta

elds Guðmundar þella.

þóttu þeygi réttir

þrír fingri á Bil kingu.

Hreinn nam hart at spyrna

hófs í krepptan lófa,

en hönd á Vár vindu

varð heil, friðar deilir.

Í þriðja tíma, sem hann flutti guðs embætti, stendr djákn hans hjá honum, er hafði mikinn sull í miðju höfðinu. En er þar kemr officio, at síra Guðmundr hefr upp sínar blessuðu hendr eftir upphaldit, mætir annarr handleggrinn rétt miðjum sullinum klerksins, svo at í ákomunni verðr honum mjök sárt, en litlu síðar varð linara, því at aldri né eina stund upp frá því kenndi hann þar meinlætis af. Tjáði hann meistara sínum þenna hlut, en þar kom í móti eftir vana dúfuligt einfeldi ok þakklæti við inn hæsta guð.

Í fjórða tíma stendr svo skrifat, sem hann kemr í sinni hjálpsamligri yfirferð til eins bónda, er býr nær sjó, ok þar út af meginlandi vill hann hafa skipferð til eyjar einnar at finna vini sína. Víkr hann til við húsbóndann, at hann mun ljá honum skip ok lið svo langt sem þrjár vikur sjávar.

Bóndinn svarar: „Síra minn,“ segir hann, „ek vil gjarna veita skipit, en eigi mun þér þykkja harðskipat verða. Piltar mínir tveir ok húskarl skulu til vera, en sakir þess at þeir eru aflvani til róðrar, vil ek, at þú veitir þeim byrleiði heim aftr.“

Guðs maðr svarar: „Við skal ek leita at biðja drottin minn, at hann létti erfiði þeirra.“

Sem þeir eru búnir, fara þeir ok fram koma.

Ok at skilnaði, sem síra Guðmundr gengr af skipi, tala svo piltarnir: „Minnstu nú, síra minn, at þú hézt feðr okkrum at gefa leiðit.“

Hann svarar: Guð greiði veg ykkarn, mínir sætu synir.“

Síðan gengr hann til kirkju. Veðr var kyrrt með öllu, er piltar láta ór vörum, eru svo öruggir af nokkurri tilleiðslu. Er þat ok allt í sama punkti, at þeir hafa undit ok vindr greiðist með fullum skrið, svo at eigi leggja þeir fyrri en fyrir bæ föður síns. Varð bóndinn glaðr í þeirra komu, jafnan síðan boðinn í vináttu síra Guðmundar framar en fyrr hafði verit.

Hér var sagt af farargreiða síra Guðmundar, hversu hann var guði kærr. Því skal setja þessu næst, hversu honum líkaði, ef menn fyrirkváðust hans nauðsynjar.

Á nokkurum tíma kemr hann af löngum veg landsins með mæddan hestakost ok krefr einn bónda í héraði ljá sér góðan hest um dagleið, er hann átti. Bóndinn fyrirnemst hestlánit. Er þar skjótt um at gera. Vegr síra Guðmdundar fellr eigi heldr, en bóndinn með sínum húskörlum á þau verkefni á næsta morgni at draga dauðan hestinn góða ór því feni, er hann hafði í steypzt um nóttina. Kemr þat hér fram, sem sæll Gregorius vottar í fyrstu bók Dialogorum, at ef guðs þjónustumaðr verðr reittr, verðr ok hans hugskot eigi seinna provoceraðr.

Á þessum tíma síra Guðmundar vóru tvær einsetukonur á Íslandi, önnur á byskupsgarðinum í Skálaholti, en önnur norðanlands, at því munklífi, er heitir at Þingeyrum. Þeirri bar svo til, er í Skálaholti var ok þar hafði þjónat, at litlu fyrir hennar andlátstíð kemr þar vegfarandi vorr blessaðr sögumaðr, síra Guðmundr góði, ok at bæn herra Páls byskups sagði hann henni allan yfirsöng til moldar. Var þat mál manna, at í því birtist mjök hennar kærleikr við guð, at hún öðlaðist þvílíkan árnaðarmann í sinni útferð, því at lestrinn var, sem skrifat finnst, bæði skilríkr ok társtokkinn. En nunnu þeirrar, er sat at Þingeyrum, mun þenna tíma sögunnar verða getit, sem síra Guðmundr er electus til Hólakirkju.

En þat, er munklífinu til heyrir, má hér setja viðrkvæmiliga, hversu sæmiliga þat tók við síra Guðmundi, ok þann tíma sem hann reið í garð, prestr at vígslu, þá var yfir lifnaðinum ábóti, er Karl hét, en fremstr í safnaðinum var bróðir, Gunnlaugur at nafni, er þá var kallaðr bezt skiljandi til bækr á öllu Íslandi. Með hans tillögu gerir ábóti sæmiliga processionem ok skrýdda móti síra Guðmundi með þessu responsorio: Vir iste in populo suo mitissimus apparuit; sanctitate autem et gratia plenus iste est, qui assidue orat pro populo et pro civitate ista.

Þessi Gunnlaugr componeraði meðr latínu líf ins sæla Jóhannis fyrsta Hólensis. Vottar hann þar í prologo þessa sama verks, at þat efni tók hann upp í fyrstu fyrir bæn eða boð virðuligs herra Guðmundar Hólabyskups. En hversu þessi munkurinn sem fleiri aðrir umturnar sinni dyggð, mun þann tíma getit verða sem síra Guðmundr berr fram í boðana.

En af þeirri processione, er vér greindum gerva mót honum at Þingeyrum, má vel skilja, hversu almenniligu lofi hann var prýddr á þeim tímum. Því syrgiligra var þat, er eftir kom, at margir gerðu því minnr vel til hans, sem þeir vóru honum meira skyldugir.