Guðmundar saga Arasonar/17
Virðuligr herra Þorlákus, nýorðinn byskup Skálholtensis flutti þau bréf herra Eysteins erkibyskups í fyrstu til Íslands, er birtu herra páfans boð, at upp frá því skyldu allar kirkjueignir ævinliga standa undir valdi ok skipan lærðra manna. Efldist sá boðskapr lítit á þeim tíma sunnanlands, en með öllu eigi fyrir norðan, eigi fyrir þá grein lítit, at sæll Þorlákr vanrækti hann, heldr fyrir þat, at Jón Loftsson, er þá var gildastr leikmaðr á Íslandi, reis með almúganum svo örðigr, at við voðann lá sjálfan, áðr erindit nam stað með öllu fortekit.
Fyrir þessa grein sátu kennimenn með bóndum í héruðum ok höfðu þat borð af kirkjunnar rentu, sem góðfýsi fyrri manna hafði offrat altarinu. Því sat vors herra þjónustumaðr, Guðmundr góði, at líðanda sínum prestsdómi með þeim húsbónda, er hét Kolbeinn Tumason. Hann bjó í því héraði norðanlands, er heitir Skagafjörðr. Þat liggr til vestrættar annan veg byskupsstólsins at Hólum. Kolbeinn, er vér nefndum, var mestr háttar maðr í því héraði, formenntr í skáldskap, svo at hans óðr leggst aldri niðr. Hann orti fagrligt lof guðs móður Máriæ til dýrðar, ok í mörgu lagi var hann vel fallinn, þótt hamingjan væri honum hverflynd. Hans húsfrú, Gyríð at nafni, var náin frændkona síra Guðmundar. Hún var kvenna vænust ok brást aldri sínum frænda, hversu hart sem dró.
Svo berr til í nokkurn tíma, sem Kolbeinn ok hans húsfrú hafa með sinni fylgd riðit þann stóra Kjöl, er millum byggða liggr um mitt landit, at hann tekr náttgisting í þeim stað, er landsmenn kalla Vinverjadal. Hann lætr tjalda ríkmannliga, sem honum til heyrir, dvelst þar um náttina, en myrgininn árla hefir hann sik á fótum, var maðr á léttasta aldri, glaðværr ok leikinn, ok því kallar hann út pilta sína at efla einshverja gleði, áðr tími sé til borðs. Nú sem þeir standa, heyra þeir til tjaldsins sárliga rödd. Rennr Kolbeinn fyrstr manna, ok inn komandi sér hann rúm autt með öllu, er Gyríð hafði haft.
Hér af verðr hann sleginn þeirri sorg, sem enginn fæst í at greina. Ok sem hann hefir lengi andvarpast með hugleiðing, hvat helzt muni til hjálpa í svo stirðan punkt, kallar hann þá síðan til sín lágliga tvo menn ok býðr þeim at sækja fjallit sem ákafligast norðr í byggð á fund síra Guðmundar ok segja honum, at Kolbeinn sé sjúkr á fjalli ok vili fá prestsfund. Þeir fara ok fram koma berandi svo fallin orð sem þeim var boðit.
Síra Guðmundr kennir þegar með sér nokkut óttaboð ok svarar svo sendimönnum: „Þat trúi ek satt vera, at Kolbeinn sé krankr, en hvort sjúkara er, hugr hans eða hörund, látið þit kyrrt vera, en þat kann vera, at Kolbeini þykki ek skyldugr vera at fara.“
Hann dvelr ok ekki, ríðr sama dag heiman upp til fjalls ok þegar upp á fjall um nóttina, því at hásumar var, í júlíománaði, með svo miklum sólargang sem greindr var í upphafi sögunnar. Síra Guðmundr kemr suðr í Vinverjadal þegar í óttu. Veitir Kolbeinn honum þá virðing, stendr upp í mót honum ok tjár honum, hver hörmung hann hefir heim sótt, biðr þar með hverja lund, er hann kunni, at síra Guðmundr árni þess við guð, at líkami konunnar skipist ok mætti þiggjast í kristiligan gröft, þótt líf hennar væri forlagt.
Guðs maðr svarar engu, utan biðr hann sem alla þá ganga brott af tjaldinu. Ok eftir liðnar þrjár stundir kallar hann Kolbein, ok til kominn sér hann á klæðunum liggja líkam ljótliga spilltan, alla lund snaraðan og drepsóttan, sem grætiligt var þeim at sjá, er unni, hvert ferlíkan orðit var af ljúfum kristnum manni. Kolbeinn fellr þá í meiri sorg en fyrri, fellandi nýjar bænir at síra Guðmundi til léttis ok endrbata konunni.
Hann svarar: „Þú knýr mik, Kolbeinn, undir óbæriligan þunga, því at til svo stórra hluta ber ek engan verðleik.“
Kolbeinn gefr sik þá fram með tárum fyrir fætr hans, þar til þat blessaða brjóst bognar fyrir ok biðr hann brott ganga. Eftir liðnar tvær stundir eða heldr meir, kallast hann aftr í tjaldit. Sér hann þá guðligan kraft svo mikinn skína fyrir bæn síra Guðmundar, at líkaminn var aftr leiddr í mannliga mynd ok endrbættr í öllum greinum því fráteknu, at svo var hún mædd ok máttfarin, sem líf at eins bragðaði fyrir brjóstinu.
Guðs maðr segir þá: „Þat mun guðs dómr krefja af þér, Kolbeinn, fyrir svo háva velgerð, sem hann veitti þér hér í dag, at þú fyllir eigi flokk hans óvina ok eigi finnist þú með þeim, er hans rétt ok heilagrar kirkju vilja fyrirsmá.“
Kolbeinn svarar: „Um alla mína lífsdaga skal ek þik elska, ok þat, er þú segir mér gott vera, skal ek gera.“
Síra Guðmundr segir þá: „Vonligt þykkir mér, at nú í dag sé þetta þitt hugarfar, en brestr mér, mágr, ef ek sé þik eigi um sinn í öndverðu brjósti þeirra, er mér vilja með öllu fyrir koma. En leggjum þetta tal. Far heldr ok nær húsfrú þína seint ok stilliliga. Far ok eigi héðan, fyrr en hún má hættulaust á baki sitja, því at hún mun þér ávallt til nytsemdar skipuð, ef þú kannt geyma.“
Svo kvað Einarr Gilsson fimm vísur:
- Snjöll var ferð á fjalli,
- fleinþings, með Kolbeini,
- tjald sló vörðr, sem vildi,
- víns hirði-Bil sinni.
- Ein sat ægis mána
- eik, en sveit nam leika,
- braut hvarf elds frá ýtum
- Áta lands, með gráti.
- Angrs var Kolbeinn klungri
- kvíðandi mjök síðan,
- Otrs er eik var brautu
- ung nauðgjalda, þrungin.
- Fróns bað fyrða sína
- farar rækjandi sækja
- prest þann, er lýð leysti
- linns, allmörgu sinni.
- Veit ek, at geirþings Gautar
- Guðmund í stað fundu.
- Kváðu Kolbein meiðar
- kjaldúks vera sjúkan.
- „Heill berr stefja stillir
- stríðr útlimu fríða,“
- brátt segir bölva léttir
- bjartr, „en nauð í hjarta.“
- Kænn nam Kolbein finna
- kafs rýrandi fýris.
- „Bittu,“ kvað Viðris veitir
- víns, „fyrir beðju minni.“
- Hét á skilning sætan
- seimlundr röðulgrundar.
- Aftr kom brúðr til beiðis
- bláleit ok dauð hneitis.
- Enn nam öðru sinni
- allhryggr á prest kalla
- hjaldrs at hjálpa skyldi
- hlunnr valbrautar Gunni.
- Hár gaf himna stýrir
- Hlín albætta Vínu
- fyrir Guðmundar greindar
- grænleiks fríðar bænir.
Eftir framit þetta dýrðarverk, er saman heldr bæði spádóm ok verðleik síra Guðmundar, ríðr hann norðr af fjallinu ok bíðr heima húsbónda.
En af því var Kolbeini mikit lagit í meingerðum við síra Guðmund, at mörgum hans táknum mátti hann vitni bera. Hann tjáði oftliga þat fyrir öllu heimafólki sínu, at í hans búgarði gekk jafnan minni kostr, ef síra Guðmundr sat heima með klerkum sínum. Hann hafði ok sét, ef sauðr sýktist eða stærri fénaðr, svo leiddr í dauða, at rétti frá sér hvern fót, spratt kykvandit upp alheilt ok tók á rás, síðan Guðmundr gekk til með bæn sinni ok vígðu vatni.