Guðmundar saga Arasonar/18
Mikill bardagi féll yfir einn búgarð norðanlands með þat kyn, at ganganda fé datt niðr í bráðan dauða. Því eru orð ger signuðum lækni, síra Guðmundi. Hann er ok fljótr at stoða náungunum eftir vana. Sem hann fram kemr, lætr hann samka féit í einn stað, berr síðan yfir fyrst vatn með heilagri bæn, en síðan gengr hann til kirkju á þeim sama bæ ok býðr, at klukka sú, sem utan húss var um búit, sé niðr tekin. Síðan lætr hann fjögurra vegna rista á henni inn heilaga kross ok eftir þat skipast í sama stað. Þar með býðr hann forráðsmanni bæjarins, at þeirri klukku skal hann láta hringja iðuliga móti búinu, þá er þat gengr heim ór haga, segist þá vænta guðs miskunn, at fallit muni af nema. Eigi féll it minnsta í hans forsögn, meðan geymdist þat, er hann bauð. Fallit svæfðist, meðan klukkan hringdist. En síðan gleymdist, leiddist aftr sama ógifta, ok því nærri féll sú klukka niðr af sínum umbúnaði með svo einkanligum hætti, at hún brast á brjóti, en brotnaði eigi. Var þá síðan upp látin ok hringt eftir guðs manns boði. Var þá ok þegar fallit afnumit í þriðja sinn.
Annarr búgarðr varð enn fyrir sama stríði ok þeirri pínu fram yfir, at mannfólkit í bænum greipst í bráðasótt, svo at innan fárra nátta hnigu sjau menn. Var sá býr allr í hörmung ok angri, sem von var. Bóndi af þeim bý ríðr til fundar við síra Guðmund, sem hann ferr yfir land í sömu gæzku ok góðvilja til kristindómsins, sem greint var, biðr hann víkja til sinna hýbýla ok segir honum, hvat hann hefir hræra. Guðs maðr víkst þegar við hans þörf ok ríðr á bæinn, gengr síðan með vígt vatn ok reliquias ok heilagt bænahald inni ok úti um akr ok eng, langt ok víða alla vega frá bænum. Hér má nú sjá einkanligan hlut ok eftirdæmi sæls Martini mjök lofligan, því at fyrir bænir þessa guðs manns tókst hvorttveggja braut, fall af fénaði ok sótt af mönnum, því at þar birtist mestr verðleikr mannsins, ef hann þiggr af mannfóki lagða ráðning, hvort sem heldr fyrir syndir þeirra sjálfra eða leyndan guðs dóm, sem vottaði sæll Martinus, þá er hann græddi hús Licontii jarls.
Þat bar til enn í sömu ferð síra Guðmundar, sem hann kom með sínu föruneyti fram at á einni stórri snemma sumars, at vatnit var með öllu ófært sakir óvægiligs vaxtar. Tveim megin til ríða farfúsir menn, en hverjum gefst fararleyfi. Síra Guðmundr stígr af baki ok víkr fram at ánni, en klerkar hans leika sér í leyfi. Ok alllitlu síðar brestr á grandanum framfall árinnar, svo at hvorirtveggju ráða til, mætast í miðju ok berr af it bezta, en án dvöl eftir þetta hleypr áin upp í sama vöxt, svo at lengi sumars fór fuglinn einn yfir hana.
Þat var annat vatnfall, er gekk ór fornum farveg, svo þann fylldi með sandmel, en braut annan, ok dregr sik þaðan svo meinliga, at hún ógnar óför þeirri kirkju, er nálægast var. Hér til er kallaðr síra Guðmundr með sínum læknidómum, sem hann var í greindum veg sunnanlands. Hann bar sínar reliquias fram til árinnar. Dreifir hann hana með vígðu vatni, fellr síðan á kné til bænar móti austri ok stendr svo um stund. Hvat lengra en á næsta morgni sjá menn út komnir, at áin hefir brotit sik aftr í fyrra farveg, ok fellr svo um sanda þvers í braut frá bænum. Er þetta verk því samlíkt, er sæll Gregorius vottar með lofligum orðum í þriðju bók Dialogorum af þeim guðs þjón, er hét Frigidianus byskup Luteanensis.
Millum annarra heilagra dóma, er síra Guðmundr bar með sér, hvar hann fór, var bein ins blessaða Jóhannis Hólensis. Þat sama tjár hann í heilagri kirkju á sama bæ. Þar er viðstaddr einn prestr, orðmargr maðr, en eigi djúpvitr. Hann talar svo til beinsins, sem þat berast, at honum þykkir þat hvorki vel litt né stórum heilagligt.
Síra Guðmundr lítr til hans hógliga ok talar svo: „Mun Martinus Turonensis fyrir þá sök lítt eina heilgagr, er hans bein er dökkt, eða trúir þú þat standa fyrir dýrð Þorláks byskups, er hans bein er eigi hvítt?“
Prestrinn svarar: „Eigi þarftu saman at taka Þorlák vorn ok Jón yðvarn.“
Síra Guðmundr svarar: „Ókennimannlig orð hefir þú, því at í þeim finnast bæði dirfð ok vantrú. Því skulum vér nú biðja vorn herra, at hann birti enn um sinn, hversu Jóhannes má reiknast millum heilagra manna.“
Ok sem menn hafa lesit Pater noster með Ave Maria, biðr hann alla menn minnast við beinit. Fylgir þá sú dýrð, at þar af angar inn sætasti ilmr. Þat kenna allir menn utan prestrinn einn.
Síra Guðmundr segir þá: „Nú hefir guð sýnt stöðu þína, prestr, at þú ert frá skildr vináttu ins sæla Jóhannis. Nú krefr þik nauðsyn at renna, meðan þú mátt, ok gera iðran fyrir glæp þinn. Skal ek þá veita þér af helgum dómi Jóhannis til vináttumarks með okkr.“
Prestrinn svarar þá með góðu hjarta: „Ek má óttast, at sæll Jóhannes vili varla þiggja mína þjónkan fyrir þau minnkunarorð, er ek kallsaði til hans.“
Síra Guðmundr segir þá öllu því fólki: „Nú skulum vér falla á kné í annat sinn með þeirri bæn til guðs, at hann birti sér ok sínum elskara þæga vera prestsins iðran.“
Þegar eftir bæn gerva ok prestrinn kyssir beinit, kennir hann svo sætan ilm, sem eigi mátti jarðneskt reykelsi við jafnast. Gaf Guðmundr honum síðan af helgum dóminum, ok voru sáttir vel.
Í sama bæ, sem síra Guðmundr dvelst þar, liggr ein kona komin at dauða. Hún hafði verit meinlauss maðr í lífi sínu, hógvær ok bænrækin, en nú komin í örvasa aldr. Hún lá svo um sjau nætr fyrir utan næring matar ok drykkjar, at hún hrærði engan lim, nema sem minnst framanverða fingrna. Liggr hún svo búin á þann sama laugardag, er síra Guðmundr býst í veg.
Ok sem hann er kominn til hests, talar hann svo: „Þat er eigi farit, ef ek finn eigi þá góðu konu ina gömlu, er liggr í bænum.“
Síðan gengr hann inn í stofuna ok svo margt fólk með honum, at sumir stóðu utan dyra. Hann gengr at sænginni ok talar svo: „Þú, vinkona mín, munt brátt koma til guðs. Því bið ek þik, at þú berir kveðju mína vorri frú, sælli guðs móður, þar næst Mikjáli ok Jóhanni baptista, Petro ok Pálo, Ólafi konungi ok einkanliga mínum, sælum Ambrosio, ok öllum guðs helgum mönnum.“
Kerling svarar hátt ok hvellt, svo at þeir heyrðu fullvel, er í forstofunni vóru: „Já, já,“ segir hún.
Fylldist enn svo þessi forspá síra Guðmundar, at hún lifði eigi lengr en sex stundir dags upp frá því. Var þessi hlutr í mikilli dásemd með fólkinu, at náliga var, at sjálfr dauðinn hlýddi boði síra Guðmundar með guðs vija, sem lesit er í Vita patrum af heremita nokkurum
Eignarmaðr jarðarinnar, er frjálsaðist undan árbrotinu fyrir bæn síra Guðmundar ok sá upp á þessi tákn, var gildr maðr ok klókr til veraldar vits, Sigurðr Ormsson at nafni. Hann ríðr sama laugardag í veg með síra Guðmundi ok greinir honum þat stríð ok áskilnað, sem með þótta snaraðist millum hans ok Oddaverja, er eignir bóndans liggja í syðra byskupsdómi, nálægt við hans mótstöðumenn, talar hann svo til síra Guðmundar: „Ef svo verðr sem mik varir, síra minn,“ segir hann, „at þú fáir meira vald norðanlands en í dag hefir þú, þá minnst vináttu okkarrar, at ek megi firrast forþótt Oddaverja ok fá heyriliga staðfestu norðanlands með þinni umsjá, því at oss mun ella meiri ógifta heim sækja.“
En þessum orðum fær síra Guðmundr lítil andsvör sakir síns einfaldleiks, utan talar þat, er honum fylgdi, hvar hann fór, at friðr í góðum hlutum er öllum auðæfum betri.
En ef svo finnst í sögunni, at nefndr bóndi standi annarr maðr fremst í flokki móti síra Guðmundi, er þeim hugleiðanda, er lesa, hverja dýrðarkórónu þat mundi afla við guð at taka þar beiskleik, er hann hefir beztu sáð. En þó at járnligt hjarta sé hatrs heimili ok blindleiki, mun heilagri kristni svo sýnast á friðar tíma, at varla finnst sá maðr, at svo væri leiddr í höll himneskrar miskunnar sem þessi Guðmundr. Hugleiði sá, er less fyrirfarandi tákn, hversu satt er: Hann dró lifanda mann ór höndum fjandans ok skipaði aftr með sínum bænarkrafti í faðm heilagrar kristni, því at hans meðalgöngu við guð þjónaði bæði líf ok dauði. Hér með höfðu hans bænir svo mikit afl fyrir guðdóminum, at hann lyfti hans ráðning eða reiði brott af mönnum, sem lesit var, en fall af fénaði. Greindi þar með tilleiðing ok lækning skriftanna, sem var í guðs dómi. Skepnan var honum svo hlýðin, at hún veik sér hvert, er hann vildi, ok því svo, eftir orðum sæls Gregorii, at hann geymdi skaparanum sanna hlýðni. Ok at þessur hans blóm sé því bjartari, fylgdi vottr hverju máli.