Guðmundar saga Arasonar/20
Þessu næst verða þau tíðendi, at herra Brandr ferr fram af löngum sjúkdóm í almenniligan veg octavo idus Augusti. Þá hafði hann setit í þrjá tigi ára ok níu ár, ok var síra Guðmundr í þann tíma í eystra hluta landsins, mjök í fjarska, ok því fregnir hann eigi fyrr þessur tíðendi en í festo Bartholomei, sem hann segir óttusöng. Brá honum svo við sögu þessa sem hann væri höndlaðr undarligum harmi, svo at varla fekk hann fram borit sitt embætti. Lét hann þá þegar fórnfærast í formessu fyrir byskupinum, en prédikaði í hámessunni með ágætri viðrkomningu ok sætu orðfelli, opinberandi þar með, hvern harm Hólakirkja hafði fengit eða hvat hún hafði látit, ok eigi síðr áminnandi, at menn biði sannan guð þann gefa til stólsins, er hagligr sé sauðum hans. Eftir dags tíðir lætr hann syngja sálutíðir með þeirri virkt, sem kærleikrinn kann með góðum mönnum.
Nú sem heilög Hólakirkja er oltin í ekkjudóm, gerist in hæsta nauðsyn, at annarr kjósist í sætit. Ok at þat megi gerast því þægiligar fyrir guði, er lagðr dagr kalendis Septembris, at allir vitrustu menn, lærðir ok eigi síðr leikir menn í þeim landsfjórðungi, skulu samt koma í tiltekinn stað nærri Hólakirkju. Flaug þetta orð innanlands um svo marga daga, ok því sóttu margir þetta mót ór syðra byskupsdæmi, bæði lærðir ok leikar. Kom samt á nefndan dag múgr manns. Eru fremst nefndir af lærdóminum ábótinn Þingeyriensis ok ábótinn Þveráensis sama byskupsdæmis. Eigi er lesit, at kosnings grein væri af fleirum persónum ger en tveim. Var annarr síra Guðmundr, norðlenzkr, en annarr síra Magnús, sunnlenzkr. Bar þat hér í millum, at síra Magnús var ríkr maðr, ok hafði fylgi mikit af föður ok fóstbræðrum, nálægr í heyrn, hvat hvergi lagði með eða móti. En síra Guðmundr var fátækr at fé ok svo fjarri sem fyrr var sagt, án öllu fylgi nema því, er reis af guðs forsjá í hugskotum réttvísra manna eða því öðru, sem rann af vondri forhugsan til niðrbrots við kirkjuna, sem stendr í heilagri skrift, at oftliga sækir eitt mót góðr vili guðs ok illr vili manns. Var ok sú misjafnan sett af sumum millum þessara tveggja, at síra Magnús væri bæði reyndr á bók meir ok veraldarforsjá.
Hér til svarar einn vitr maðr: „Eigi trúi ek oss semja hér um norðanlands, at móðir vor heilög Hólakirkja seilist í annan hluta lands eftir sínum formanni, svo væn efni, föng ok færi sem hún hefir í sínum faðmi sjálfrar heima, þar sem er son hennar, Guðmundr góði, því at ek þykkist víst vita, at svo mun skrifat í lögmáli guðs, at framar standi hreinlífi ok grandværi til flutnings við mann á svo hávan gráða heilagrar kristni en fjáreign eða frændastyrkr með veraldarfylgi.“
Eftir þessa tölu heyrða snerist allt fólk heilagrar Hólakirkju í eitt ok it sama samþykki, at með ákallaðri heilags anda miskunn kjöru þeir sér ok sínum sálum síra Guðmund góða til andligs föður ok forstjóra. Eru þegar sama dags bréf ger af kirkjunnar hálfu til síra Guðmundar undir æðstu manna innsiglum, þau er birta gert ok biðja, at hann viti sem fyrst sinnar hjarðar.
Kolbeinn, mágr síra Guðmundar, fór þar því líkt á mannfundi þessum, sem hann stæði í skugga nokkurum, því svo, at hann sýndist með síra Guðmundi, en brjóst var eigi bjart, sem síðan prófaðist, en þó tekr hann á sik sakir venzla at halda mann ok kost í þetta sendiboð. Dreifðist fundr víðs vegar eftir svo gert í vors drottins nafni.
Fara sendimenn ok finna síra Guðmund in crastino sanctæ crucis, tjáandi honum bréf þau, er brotin ok yfirlesin birta fullvel, at hann er kjörinn til Hólabyskups. En þessum tíðindum fær síra Guðmundr um eina stund eigi með orðum anzat, því at óttinn tjár brjóstinu, hvat bruggat var. Gerir hann síðan veg sinn svo fljótan sem áðr hafði hann hugsat, ok þar í veginum, sem hann finnr lofliga kennimenn, leitar hann, ef nokkur þeirra vill hans þunga létta. En þótt þeir væri greindir í stöðum, vóru þeir samir í andsvörum, at guðs vili mundi ráðinn, at hann yrði byskup. Hvat lengra, svo kemr hann heim á búgarð Kolbeins, mágs síns, in profesto sancti Lucæ. Gengr Kolbeinn blítt móti honum.
Þar er þá kominn til garðs föðurbróðir síra Guðmundar. Hann tekr orðum síra Guðmund þegar næsta morgin, sem með undran nokkverri, ef þat er satt, er af honum er flutt, at hann búist til at bakverpast við sinni sæmd ok allra sinna kynsmanna.
Síra Guðmundr svarar fátt ok staðfastliga, segir, at metnaðr frænda hans sé ínóg, þótt hann minnkist heldr en vaxi. „Hygg ek,“ segir hann, „at mínir kynsmenn flyti þetta framar fyrir sína hönd en mína, ok því fæ ek eigi skilit, hver skylda mik þröngvir at setjast í stokk fyrir yðar fortölur, því at ef þér ynnið mér mikit, mundi ek hafa orðit varr við.“
Svo skilja þeir frændr ræðu sína, at eigi vinnst á. Gengr nú maðr undir manns hönd, þar til at Kolbeinn kallar saman héraðsfólkit á næsta sunnudag, þvílíkt sem hann leiddi ofrefli móti honum. Var hér sami rómr ok ein allra bæn, at fyrir guðs skyld vikist síra Guðmundr eigi undan lærðra manna kosning ok kirkjunnar nauðsyn með samþykkt fremstu leikmanna, en bæn allrar alþýðu.
Verðr hér um síðir, sem lesit finnst af guðs vinum, at Guðmundr, heldr dreginn en leiddr til nokkurs samþykkis, talar svo: „Þér vilið mik þyngja ok fyrir borð bera, en eigi yðrum augum upp lyfta at sjá, hverr lítilmagni ek er at bera svo óbæriligt ok. Mun þat ok fyllast, sem ek tala hér í dag, at þeir, sem nú fylgja fastast, munu eftir lítinn tíma þessarar gerðar beiskliga iðrast, því at eigi mun fagrt, at ek kaupi mína náð með kirkjunnar smán. Þat ok, sem ek má, skal ek hennar vera.“
Þessi orð síra Guðmundar bera þann skilning, at þótt tignarmunr væri mikill með þeim Heinreki konungi í Englandi ok Kolbeini Tumasyni, var lík þeirra ástundan með undirhyggju. Báðir vildu formann, sem þeir hugðu sér hlýðnastan, lömdu ok báðir þann sama mest til lægðar, sem áðr sýndust þeir lyfta til virðingar.
Svo slítr þetta mót, at menn þakka síra Guðmundi, sem hann hefði undir játazt kosninginn. Setr hann þá ok engar mótbárur í síðustu, þat er svo væri skilit. Því var honum sama kveld hásæti búit sem Hólakirkju formanni, ok sjálfr húsbóndi skipar sik í hans þjónustu.
Borð hans var breitt sæmiliga, en eigi stórum ríkmannliga, því at dúkr var mjök brotinn af odd ok egg, hvar fyrir hann bóndinn talar svo: „Herra, fyrirlátið, þótt eigi verði svo sæmiliga við yðr gert sem yðvarri stétt byrjar, einkanliga fyrir þenna fátæka dúk.“
Guðs maðr svarar honum: „Þat er sannara, mágr, at slíkr dúkr skipaðist fyrir mik it fyrsta sinn, því at með sínum borum ok brestum berr hann fígúru ok forspá byskupsdómi mínum.“
Bóndi bakar fast á báðar kinnar, en svaraði engu til.
Á næsta morgin eftir þessur tíðindi hefir Kolbeinn bóndi sik uppi ok fram í veg til Hólakirkju með herra electo. Gengu klerkar sæmiliga í mót honum án klukkum ok processione.