Guðmundar saga Arasonar/26
Eigi miklu síðar en herra byskup kom heim ok hafði skipat þeim hlutum, sem honum sýndist bráðust nauðsyn á standa, biðr Hrafn bóndi orlofs ok þiggr. Leiddi herra byskup hann út með sæmiligum gjöfum, sem vert var. Er þetta greint, at byskup gaf honum vænt stóð, þar með náttúraðan kristallum ok rauðbrúnaðan kyrtil hlaðbúinn.
Hér með svarar Hrafn bóndi: „Gjafir þessar eru sæmiligar mjök, en þær vil ek gjarna þiggja, en umbuna því, sem fáheyrt er, fyrst í stað, at ek vil biðja þeirra gjafanna hér umfram, sem mér sýnast enn dýrri ok at öllu dýrligri.“
Herra byskup svarar: „Hvat er þat, er þú vilt þiggja?“
Hrafn svarar: „Þat er óleysilig yður vinátta.“
Herra byskup svarar: „Ek trúi, at þat gangi um tíma, at margr kaupi ódýrra vináttu mína en þú, Hrafn, ok því er ek skuldbundinn at játa þér hana slíkt er hún má.“
Hrafn svarar: „Ok nú til marka, hversu væna gjöf ek þigg í dag, ina síðustu, bið ek, at vit skiptim kyrtlum.“
Herra byskup veitti þetta gjarna. Vóru þessir báðir kyrtlar dökkbrúnir, búnir með hlöð, sem í þann tíð var ríkra manna siðr at bera.
Herra byskup segir þá: „Gripi þessa muntu virða svo mikils með vináttu okkarri, at þú eigir þá um þína daga, ok ef þú gerir svo, er líkast, at synir þínir taki eftir þinn dag gripi, þó at annat sé hugsat.“
Með svo greindum hætti tekr Hrafn bóndi blessan, sækir heim á sinn búgarð. Geymdi hann með virktum klæði ok kristallum, meðan hann lifði. Er ok trúligt með góðum verkum hans sjálfs, hafi honum vel stoðat játuð vinátta svo dýrligs manns, því at þessi Hrafn þá, sem trúist, æskiligan enda með píslarvætti, þá er hann var fyrir eina saman öfund leiddr um nátt af sæng sinni undir brugðit sverð, því meir en saklauss, at þann, er fyrir var heimsókninni, hafði hann elskat, fætt ok fóstrat sem sinn kjötligan son. En svo sem hann var af sleginn ok þeir dauðasynir rupluðu bæinn, leita þeir gripanna Guðmundarnauta, því at þat var í allra manna vitund, at Hrafn hafði þegit þá, en þó vóru þeir í þenna tíma eigi kenniligir, því at kristallus var nú at sjá grár sem hégettill, en brúnn kyrtill hlaðbúinn sem leppr rotinn. Fylldist enn í þessu spásaga herra Guðmundar, því at hermenn köstuðu niðr hvorutveggja, ok því tóku synir Hrafns gripina sem aðra erfð eftir föður sinn.
Þann fyrsta vetr, sem herra Guðmundr sat heima at Hólum, lagðist með guðs dómi svo grátlig hörmung ok hallæri yfir fólkit, at fyrir þrot bóndans hnigu fátækir menn niðr af sulti, svo at hundruðum skipti í einum samt Norðanlandsfjórðungi. Var þessi vá ok vesöld kristinna manna svo nærgeng brjóstfastri mildi herra Guðmundar byskups, at einn guð í himnum var hans vottr þar um, því at eigi var ríkdómr til at stoða öllum, þótt góðvilinn ómæddr með ástinni hitnaði í hjartanu. Ok þó tók hann formannliga staðarins góz þurföndum til næringar, at Sigurði ræðismanni þótti með öllu ofraun í vera. Fylgdi þat ok langa tíma hans byskupsdómi, at sú var æ önnur hans sakagift, er guðs ölmusum til heyrði, því at vantrúaðir menn skildu eigi, at erfð ins krossfesta Jesú er fátækra manna fé. Eigi höfðu þeir ok heyrt með hugskotseyranu, hversu loflig orð Gregorius mikli setr Paulino byskupi Nolano í upphafi þriðju bækr Dialogorum fyrir þat, er hann gaf upp í hertekinna manna lausn sléttan thesaur kirkjunnar, ok þar upp yfir sjálfan sik í þrældóm inn á heiðit land, því at þeirri ekkjunni, sem síðast bað hann útlausnar fyrir son sinn, hafði hann engan penning at tæra nema sjálfan sik. Gafst honum ok svo þessi gerð, at þá er hann gekk einn í þján, leiddi hann alla aftr ór þeirri herleiðing til síns fóstrlands at þess dæmi, er oss leysti. Eigi höfðu villtir menn þann hugarstyrk, at þeir vildi bíða, hvat herra Guðmundr byskup hefði til ráða tekit, eða hvat guð hefði honum lagit, síðan fé kirkjunnar vóru uppgefin, því at færri tákn eru lesin af Tiburcio keisara, ok gaf guð honum fé at óvöru til þess at gera ölmusuna. Þessi Tiburcius var næstr fyrir Mauricium, er fyrr var nefndr í sögunni. Hann var svo ölmusugjarn, at sjálf drottningin tók hann þar um með svo harðri ávítan, at eigi mundi hann lengi bera keisarans krúnu óhalla, ef þessu færi fram.
Hann svarar henni: „Ef svo er, frú, sem þú sannar, hefi ek eigi rétt hugsat. Ek hugði, at satt ölmusugæði mundi mann gera auðgan bæði hér ok í öðru lífi.“
Honum varð ok eigi von sín at hégóma, því at á einn dag, sem hann spáserar um eina stóra höll, er haft höfðu fyrri konungar í Róm, sér hann í marmara gólfinu, at grafinn var heilagr kross, ok án dvöl talar hans hjarta vandlæti trúarinnar ok talar svo: „Ferlig óhæfa,“ segir hann, „at it hæsta lausnarmark, skipat á brjóst ok enni kristninnar, skal þola fóttroð syndugra manna,“ – ok rétt í sinni nálægð býðr upp brjóta steininn.
Sem þat er gert, liggr önnur hella þar undir með sama form, ok þeirri upp leystri, birtist þriðja berg með sama hætti, ok þeirri enn upp settri at keisarans boði, er nú eigi grjót undir, heldr svo mikit ógrynni gull ok silfr, at engi veraldarmaðr, mátti á vog færa. Svo styrkti drottinn þann mann í ölmusugerðum, ok þat er trúligt, at herra Guðmundr byskup hafi sömu von haft í guði, því at hann vissi skrifat, at sá öðlast ríkdóm himinríkis, sem ekki elskar jarðligt. Leiðist þó byskupinum at fást við lund Sigurðar, ok því fór hann brott frá Hólum um vorit með allt sitt eða meira, sem fyrr var ritat.