Guðmundar saga Arasonar/55
Sem herra Guðmundr byskup ok Eyjólfr spyrja til sanns, at Arnórr hefir aftr setzt ok norðr vent til Skagafjarðar, leita þeir brott af Eiði ok heim til Flateyjar. Býðr Eyjólfr herra byskupi, þar um vetrinnn, ok þat þiggr hann. Var þar margt fólk, en húsbóndi gekk svo fyrir, at ekki skorti. En er sumraði, staðfesta þeir herra byskup ok Eyjólfr ráðagerð, at enn skal vitja norðr á sveitir. Eyjólfr hugsar þat ráð, at hann vildi fá herra byskupi þann styrk, at hann væri nú eigi allr í óvina valdi. Því fyrirlætr hann eignir sínar ok fylgir herra byskupi. Marga hafa þeir röskva menn ok ríða svo norðr á héruð. Heim koma þeir til Hóla ok dveljast litla hríð, því at þeir trúa Arnóri eigi betr en meðallag. Ríðr herra byskup norðr um fjall með fylgd sína ok hyggr at visitera Eyjafjörð, en þar kaldar í mót af Sighvati, at herra byskupi er fyrirkveðin yfirferð. Snýr herra byskup þá austr um fjörð ok svo norðr í sýslu sína, þar er Reykjadalr heitir.
Verðr þess geta, hversu tveir lærðir menn gera með byskup sinn í þeirri byggð. Annarr þessara hefir hálfa jörð með einn leikmann. Skiptir þar svo til, at prestrinn rak brott bú sitt af jörðinni ok vildi eigi fæða byskupinn, en leikmaðrinn lagði allt sitt góz í hönd herra byskupi með sönnum kærleik. Sá var annarr presta þessara, er þar sat, er nýgert var trévirki, ok byskup vill þat sama vígja guði til tignar. En þann tíma, sem herra byskup ríðr at garðinum, stendr prestr úti móti honum, eigi með skrýddri processione, heldr herklæddu byggðarfólki, svo at skipt var í tvo veggi meðal húsanna, þar vegrinn lá. Eyjólfr Kársson ríðr þá fram fyrir ok spyrr, hvat liðsafnaðr sjá skuli.
Prestr svarar með orðskvið, at nú skal fara allt saman karl ok kýr.
Eyjólfr segir: „Þat er eigi kennimannligt at draga hér í móti byskupi sínum.“
Prestr segir, at svo mun nú standa.
Herra Guðmundr leggr þá til: „Ríðum vér héðan ok reynum eigi prestinn, því at nú hefir sá húsbóndi fengit hans vald, sem aldri fannst í friðinum.“
Eigi linast prestr því heldr, þótt honum sé sýnt, hver hans eymd er. Víkr guðs maðr hógværliga brott annan veg.
Nú fyrir svo greypa óhlýðni þess manns ok þeira, sem honum líktust, varð svo mikit rót ok rugl í byggðinni, at þeir ofra sinn hug til þeirrar guðs reiði at efla þann herskap mót biskupinum, sem honum mætti þyngst falla, en þat er at senda orð Arnóri ok Sighvati, at þeir frjálsi byggðina af hans yfirferð. Takast þessi ráð sem bruggat var, því at eigi var latan at keyra. Dregr Arnórr lið saman fyrir vestan fjöll, en Sighvatr um Eyjafjörð, mætast síðan ok halda þat fólk til Reykjadals. Í þeirri ferð eru tveir synir Sighvats, Sturli ok Tumi. Tumi var þá ungr, en þó vill faðir hans, at hann venist meingerðum móti herra Guðmundi. Skildist honum ok þat verk, sem brátt mun lýsast.
En er þeir nálgast norðr dalinn, er herra byskupinn kominn á þann bæ, er Helgastaðr heitir. Þar hefir hann ráðit kirkjuvígslu á laugardag kalendas Septembris. Sama morgin, sem hann er búinn til þjónustugerðar, berst honum njósn af ófriðnum. Tala þá nokkurir af hans mönnum, at kirkjuvígsla muni um líða, ef þá berr at fljótara en lykt verði.
Byskupinn birtir þá enn, hvern hann hefir innan brjóst, ok talar: „Gera mun ek þjónustu mína, því at nægjast mun tíminn til þess.“
Svo var sem hann sagði. En nærri nóni koma þeir mágar með flokka sína ok ganga þegar at bænum með heróp. Þar kemr ok til fulltingis við þá með mikinn flokk byggðarmanna prestr sá, er fyrr sagðist frá, hversu hann bjóst at verja vígi kirkjuvígsluna. Eyjólfr Kársson ok önnur fylgd byskupsins skipast til verndar í garðinum. Var þat bæði, at þar vóru saman komnir röskustu menn, enda áttu þeir at standa fyrir dýrum herra. Varð þessi in snarpasta sókn, bæði með grjót ok fólkvopn, svo at þeir mágar leita hvíld at taka ok ganga brott á túnit annan veg.
Ok til þess at því framar lýsist, hversu illgjarn andi gladdist í þvílíkum gerðum ok gabbaði þá, er unnu, er geti, at Arnórr tæki svo til orðs: „Sighvatr mágr, þykkir þér eigi hörð hríð gengit hafa?“
„Hörð víst,“ segir Sighvatr.
Arnórr talar: „Þat kann ek segja þér, at mér hefir verit þunglíft mjök í sumar ok nær krankr, en í stað, er mér kómu orð Reykdæla, lyfti þat allt af mér.“
„Þat muntu kalla jartegn,“ segir Sighvatr.
„Nei,“ segir Arnórr, „þat kalla ek merkiligan mótburð.“
Síðan gera þeir ráð, at vinna herra byskups menn meir með klókskap en mannhættu, setjast síðan um kirkjuna sem einn herkastala, vaka svo hvorir yfir öðrum um nóttina. En árla sunnudagsmyrgininn njóta þeir liðsmunar, sækja þá sumir, en sumir brjóta stór hlið á verndinni, svo at þá er allt upp gefit. Hörmulig var sú framferð. Kirkja nývígð er svo særð ok barin grjóti, at alla ævi sá þat á henni, meir en hundrað ára, þá er þessi frásögn var samsett. Ganga menn nú til griða. Gefr Arnórr Eyjólfi Kárssyni gang, ok svo út í frá, sem höfðingjar taka til sín. Herra Guðmundi byskupi býðr til sín einn góðr bóndi. Ríðr hann brott með honum sama dag. Fjórir menn féllu vopnsóttir af herra byskupi. En þann tíma, sem hann var á brottu, tóku þeir Arnórr ok Tumi sjau menn, er honum til heyra ok festa upp á gálga. Leið lítit, áðr en Eyjólfr Kársson ok aðrir kumpánar vitja aftr til herra byskups.
Herra Guðmundr tekr þat ráð at ríða austr lengra undan ófriðinum, en þann tíma, sem hann spyrr, at þeir mágar hafa riðit vestr um ok dreift flokkinum, vendir hann aftr í veg ok hugsar at fara til Eyjafjarðar, en þess er eigi kostr heldr en fyrr, því at ófriðr æpir í mót. Trúist í þessum tíma þat er fyrr var skrifat, at Sighvatr hafi tekit byskupstíundir um Eyjafjörð, því at mágr hans var formaðr Hólakirkju, en herra byskup útlægr.
Herra Guðmundr sér enn um sinn, at hann fær enga hvíld í sínu byskupsdæmi. Því leitar hann upp á fjall ok ríðr suðr um land ok léttir eigi fyrr en hann kemr suðr í Odda til Sæmundar bónda. Hann var son Jóns er fyrr var nefndr í framferðar capitulo sancti Thorlaci. Hann tekr herra Guðmund við ölværð ok býðr honum svo lengi sem hann vill þegit hafa. Þekkist herra byskup þat ok sitr þar um vetrinn í góðu yfirlæti, en um sumarit eftir ríðr hann it syðra vestr á landit, þar er heitir Borgarfjörðr, ok dvelst þar lengi með vinum sínum.
Á því sama sumri skrifar herra Guðmundr til erkibyskups, hvert volk ok vandræði, forsmán ok fyrirlitning hann ok heilög kristni þolir án afláts ok yfirbótar norðanlands fyrir ágang ok yfirgirnd þeirra mága, biðr þar með, þat mjúkt er hann kann, at herra erkibyskupinn leggi kirkjunni nokkura huggan, at hún mætti firrast óvinavald ok fá um síðir þann frið ok frelsi, sem hennar upphafari, Jesús Kristus, ok hans vicarius, blessaðr Petrus, gaf henni. Sem þessur bréf koma fram til Niðaróss, er greinanda, at síðan herra Guðmundr sigldi þaðan, er orðit erkibyskupaskipti, Guttormr leiddist brott, en Petrus palliatus vígðr. Honum berast bréf herra Guðmundar, hver upp brotin ok yfirlesin skýra honum vel, hversu kirkjan hefir nóga þörf, at hennar hlutr réttist. Því leitar hann við lærða menn, ef nokkurr vill þat gera fyrir guðs skyld ok hans bænarstaðar at visitera Hólabyskupsdæmi ok enda þær ónáðir, sem þar hafa yfir gengit alls of lengi, en engi af öllum vill undir víkjast at fara í ófagnað. Því gerir herra erkibyskup þat stöðugt at kalla herra Guðmund byskup ok Sturlunga á sinn fund, at svo mætti formerast nokkur friðargerð. Arnórr Tumason var eigi at kalla, því at hann fór til Nóregs þetta sumar ok tók banasótt, en stefnubréf bíða sinn tíma ok koma svo fremi til Íslands, sem enn hafa guðs óvinir meir ok meir hlaðit sína byrði með glæp yfir glæp ódæmiligrar illsku, sem í því mun lýsast, er eftir ferr.