Guðmundar saga Arasonar/61
Sá prestr var með herra Guðmundi, er Ketill hét, mikill maðr vexti ok sterkr, vel fallinn í lund ok góðrar hlýðni, en lærðr lítt til bækr. Hann sefr í hjá herra Guðmundi um nætr ok less með honum.
Eina nátt þeir liggja spyrr herra Guðmundr, hvort prestr vakir. Hann segir svo vera.
Herra byskup talar: „Óglaða daga eigum vér, meðan svo búit stendr.“
„Hverr bati mun þar á vinnast?“ segir prestr.
„Þat er mælt,“ segir herra Guðmundr, „at ekki dugir ófreistat. Hefi ek hugsat at senda þik á páfagarð, því at herra erkibyskup veik þangat málum mínum.“
„Guð drottinn geymi okkur,“ segir prestr, „ok sjá þat, hversu ek mun fara á páfagarð, fátækr ok ófróðr, þar með svo ókunnigr, at ek sá engan stíg í öllum þessum veg, skipagangr engi meðal landa at svo búnu. Er mér ok sannliga sagt, at sjálfir konungarnir bíði ár eða tvau, áðr þeir sjái herra páfann eða sín erindi fá, ok þó með veraldar ríkdóm. Hvar mun ek þá standa, fátækr maðr, sem mállaus í fáfræði minni?“
Herra byskup svarar: „Satt segir þú, son minn, at ef vit skulum líta upp á veraldar götu, eru engi álit í þessu uppkasti, en ef vit sjám til guðs ok fulltings minnar frú, liggr þinn vegr allr lauss fyrir.“
Prestr beiðist þriggja daga rúm at hugsa sik, hvat hann skal upp taka.
Byskupinn játtar því ok segir svo: „En sakir þess at ek kenni vel þína dyggð ok hlýðni, muntu þat kjósa, sem þér samir betr, ok því mun ek skrifa til herra páfans mitt erindi, sem guð lér mér vizku til.“
Svo gerir hann, samsetr hann latínubréf ok articulerar upp, hvat eða í hverju hann var lýttr ok fyrir hverja sök eða nauðsyn hann hafi framit hverja grein, tjár ok skilríkt, hverir undir höfðu flutt þann órskurð, er herra erkibyskup gaf honum, ok hvert hans mál sér til vægðar með vorkynnd af guðs hálfu ok sælla postula Petri ok Pauli, gefr sik hér með ok sína sæmd í guðs vald ok hönd herra páfans, segir ok eigi síðr, hversu hans sendiboði var fátækr bæði af peningum ok kunnustu.
Sem bréf er læst ok albúit, hefir prestr hugsat sik, at hvert víl sem óvænt efni veitir honum lands eða lagar, vill hann gjarna þola fyrir guðs nafni ok hlýðni byskupsins. Því tekr hann orlof með bæn ok blessan litlu eftir kyndilmessu, hefir skotsilfr, slíkt sem herra byskup mátti fremst láta. Ferr hann landveg austr til Óslóar, þaðan með fari til Danmerkr, svo til Þýskalands, leggr eigi fót fyrr en hann kemr í Rómam rétt fyrir cenam domini. Heyrir hann á næsta dag, er herra páfinn flytr messuembætti at Pétrskirkju, svo at umbergis hann standa þrennar tylftir alvæpntra manna. Fær prestr þá hvergi nær komizt. Líðr svo fram á vor, at honum þykkir eigi vænt um sitt erindi.
Á næsta dag fyrir festum Philippi et Jacobi, sem hann stendr á stræti, kemr undir dynr mikill, ok því næst sér hann mektuga ferð riddaraligrar herneskju með allri þeirri hofslekt ok heiðr, er konungligt kurt plagar í veröldinni. Í miðjum skara lítr hann svo voldugan herra, at yfir hans höfuð berst eitt pell með fjórum pílörum uppreist. Eigi sá prestrinn fyrr þvílíka hofferð ok hæverskr en hann víkr sér af þeirra veg sakir ófremdar ok fátæks búnaðar.
Litlu síðar verðr honum sagt, at þessi herra er konungr af Franz ok skal vera í boði páfans á sjálfa krossmessu, en næsta dag eftir mun herra páfinn halda þá stefnu, er konungrinn skal inn ganga fyrir hann með erindi síns ríkis ok þeir fleiri, sem makligir reiknast at sjá herra páfann ok sínar greinir fyrir hann fram setja.
Sú höll eða herbergi, sem til þeirrar stefnu var skipuð, stendr á eitt fagrt pláz yfir stólpa fjóra nærri Pétrskirkju. Vóru gráðar nokkurir upp til dyranna, at húsit var hátt í stöðu. Var þangat innangengt ór herbergjum páfans, en þeir, sem kölluðust, skyldu um gráðana inn ganga. Lítit consistorium gekk annan veg af höllinni. Er þat til þess skipat, at herra páfinn víkr þangat með kardinales til dóms eða skipanar þeirra hluta, sem fram tjást í fremra húsinu, því at þenna tíma var sá siðr í kuria, at hverr ok einn, fyrir herra páfann komandi, skal sitt erindi, bæn ok nauðsyn in scriptis fram segja fyrir hann án kalls eða kæru. Ok sem þessur bréf vóru fram sett með því fremsta skilríki, er hverr hafði, veik herra páfi í þat minna herbergi með sínum bræðrum.
Líða nú dagar, ok vaktar prestr stefnutímann, hefir sik árla upp þann morgin fram á gráðunum, stendr þar með bréf herra Guðmundar ok áhyggju, sem honum var mikil manndyggð í, biðar svo búinn, þar til fram kemr Frakkakonungs fylgd með allri þeirra mekt, er veröldin fágar mest. Prýði þeirra var sett með pell ok guðvef eða vildastu kyni ýmissa klæða, hvar af prédikast, at honum muni skammt til skeytings, er hann snertr þeirra hóferan með fátæki sínu. Hann skorar nú fast á vora frú ok bæn meistara síns, herra Guðmundar. Eru því næst dyrr upp loknar ok konungrinn inn leiddr með annat hoffólk, sem skipan diktaði. Gengr þá svo mikit afl í hjarta prestsins, at hann berr sik rétt fram í miðal þeirra, ok sakir þess at engi maðr hratt eða hræddi hans göngu, skilst honum þat, at engi maðr sjái hann, hvar hann ferr.
Sem konungrinn kemr fyrir herra páfann, fellr hann fram sem allir út í frá. Víkr herra páfinn þegjandi sinni hendi konunginum til sætis, svo at tveir kardinales sátu meðal. Tveir kardinales stóðu fyrir herra páfanum á knjám ok héldu einn dúk. Skildi þar í leggja öll þau skrifta, sem greind vóru. Létu þeir allir hönd fylgja, sem næstir vóru, en aðrir vurpu til sem kyrrligast.
Prestr herra Guðmundar stendr fjarri, ok því kastar hann sínu bréfi ok biðr guð stýra. Svo var, því at rétt kom niðr í miðjan dúkinn fyrir herra páfann. Er nú lítit, áðr þeir taka orlof, er inn gengu. Víkr þá herra páfinn sem sagt var. Ferr prestr til herbergis síns ok fær enga vissu, sem Frakkakonungr tekr orlof.
Líðr nú fram vorit. Þykkir presti seinkast, því at penningar skrapa lítt í pungi. Hefir hann sik oftast á dag nærri Pétrskirkju eða herra páfans garði.
Sjálfan uppstigningardag stendr hann enn nærri kirkju ins sæla Petri ok sér upp á smíðit, ok því næst lítr hann upp í múrinn, at virðuligr maðr kemr fram at einum glugga ok talar nokkut. Prestr rennr upp undir vegginn ok vill til heyra, ef til hans verðr talat.
Þá segist svo til hans af glugganum: „si nuncius Godemundi episcopi de Islandia præsens est, veniat.“ Þat er svo at skilja: „Ef sendiboði Guðmundar byskups af Íslandi er nálægr, komi hann.“
Prestrinn tekr til klerkdóms síns ok svarar vel hátt: „sum – ek er sá.“
Síðan teiknar maðrinn hendi sinni út af glugganum, at prestr taki sæmiliga þat honum sendist. Hann breiðir í sundr kápuskaut sitt, ok fellr rétt niðr í mitt.
Prestr hneigir manninum ok rennr til herbergis, leysir til ok sér hér undir bréf með páfans bulla, verðr þá fegnari en frá megi segja, leggr land undir fót ok hleypr svo norðr eftir löndum, at á tuttugasta degi ok þrettánda kemr hann í sjátún aftr á Rauðastokk, gengr þar þegar í kugg, er albúinn liggr fyrir bænum. Fá þeir hraðbyri til Björgynjar. Af Björgyn kemst hann þegar í Þrændafar, ok lægja eigi fyrr en við Agðanes. Næsta kveld fyrir Jónsmessu baptiste koma þeir undir Hólm, en árla Jónsvökumyrgin fær prestr sér bát ok flyzt inn til Eyra, gengr upp í garðinn ok til þess herbergis, sem herra Guðmundr byskup hafði, áðr hann fór braut, bangar á dyrr ok klerkr lýkr upp. Prestr spyrr, hvort byskup er heima. Klerkr segir hann gera bæn sína. Klerkr þessi var norrænn ok kennir eigi, hverr var.
Prestr segir þá: „Seg byskupi, at maðr er kominn af fjarlægum héruðum ok vill sjá hann.“
En síðan klerkr flytr svo byskupi, ríss hann upp frá bæninni ok gefr blítt orlof, en er prestr kemr inn, stendr byskup upp móti honum ok faðmar hann, verðr þar fagna fundr mikill, setjast síðan niðr báðir samt, ok spyrr herra byskup vandliga af ferðum hans ok erindislokum. Prestr segir greiniliga þat hann hafði til, ok selr páfabréfit í hönd byskupinum.
Byskup tekr bréfit með vegsemd, kyssir bullam ok mælir svo: „Þess væntir mik í drottni mínum, at nokkura huggan öðlist ek fyrir þik, it góða bréf.“
Líðr nú svo fram tímum yfir formessur, er segjast í Kristskirkju, ok sem þær eru endaðar, gengr herra Guðmundr til herbergja erkibyskups. Er honum sagt, at hann less bænir sínar in secretario. Herra Guðmundr gengr fram at dyrunum ok knýr.
En svo sem lokusveinninn upp lýkr ok spyrr, hverr svo snemma ónáðar einn erkibyskup, þá svarar Guðmundr byskup: „Seg herra þínum, at ek, Guðmundr Arason, vildi finna hann.“
Sem þat er gert, segir erkibyskup: „Hvat vill hann oss nema tala eitthvert af sínum málaferlum, en vér erum þar til eigi liðugir, því vér gerðum þat vér munum gera.“
Snýr sveinninn aftr ok segir byskupi svo fallit.
Herra Guðmundr segir enn: „Far nú ok seg erkibyskupi ljósliga mitt erindi, at ek hefi herra páfans bréf nýkomit af Róm at sýna honum.“
Nú sem herra erkibyskup heyrir þetta, signir hann sik ok segir: „Lát hann ganga, því at maðr svo vel reyndr mun eigi með fals fara, þótt svo fallit orð sýnist ótrúligt.“
Herra Guðmundr gengr innar, hneigir erkibyskupinum ok selr honum þegar í fyrstu bert bréf herra páfans með knéfalli ok kossi.
En svo sem herra erkibyskup lítr sannleik þessa hlutar, er svo skrifat, at hann hneigði sín bæði kné fyrir Guðmundi byskupi með þvílíkum orðum: „Fyrirlát mér, góðr guðs maðr, at ek hefi þér minni virðing gerva en ek skil, at skyldugt er, því at þínir vegir fljóta fram í guðs miskunn.“
En lítillæti herra Guðmundar var þessi hlutr eigi með öllu léttbærr, at svo voldug persóna knéfellr honum. Síðan sitja þeir báðir samt. Spyrr herra erkibyskup þá, hversu herra Guðmundr hefir aflat bréf þat. Hann greinir, hversu prestr hans hefir aflat bréf þat. Hann greinir, hversu prestr hans hefir fátækr farit ok fram komit. Erkibyskup dásamar mjök þenna hlut, því at hann veit vel eiginni raun, at þessi er í curia nýr háttr bréfanna, at þau leysist út, svo at hvorki komi þeim í nánd fé né flutningr. Hér með skoða þeir bréfit ok finnst í líku formi sem herra Guðmundr setti sitt bréf með artikuleran, svo at grein svaraði grein út í enda.
En þótt bóklausir menn segi af þessu bréfi, at sæmd herra Guðmundar væri sett undir dispenseran herra Þóris erkibyskups, er sannaraa, at hans tign var lagin undir eigin sjálfræði, hvat hann vildi: resignera eða halda byskupsdóminn. Þat vottaði virðuligr maðr, Laurentius, ellifti Hólabyskup, at þann tíma prestdóms síns, sem hann var í þjónustu Jörundar, þrettánda Nidrosiensis erkibyskups, sá hann þat páfabréf, er Guðmundr byskup fekk í curia, ok greindi svo fallin páfans orð þar standa: „Si vult cedere, cedat.“ Þessi latínuorð hafa þann skilning með liðugri norrænu, sem fyrr var greint, til sæmdar herra Guðmundar byskups. Ok í enda bréfsins setr herra páfinn þat ályktarorð, at hann vildi þiggja með vors herra náð, at allir byskupar í kristninni líktist þessum Guðmundi, at misverki þeirra yrði engi hærri en miskunn ok vorkynnd, þó at lagavegr sýndist aflaginn.
Sama dag ins sæla Jóhannis var herra Guðmundr í boði erkibyskups. Var þat eigi undranarlaust með mörgum, er inni sátu, hversu stríða erkibyskups vendist brátt í blíðu, því at þeim var ókunnig sú gerð guðs miskunnar, sem næst var ritin. Síðan lætr erkibyskup snara páfabréfit í norræna tungu ok lesa yfir kór á Pétrsmessu í sjálfri Kristskirkju, lýsir þar með í tölu sinni fyrir öllum lýð, hversu þetta bréf hafði aflazt mót öllum vana. Fekk herra Guðmundr héðan af at verðugu svo mikla sæmd sem guð vildi. Var hann í boði erkibyskups ok Rómferðarprestr hans á Pétrsmessu. Sagði prestr þá erkibyskupi frá ferðum sínum til skemmtanar. Tók herra Guðmundr útskrift norræna páfabréfsins ok flutti til Íslands með sér þann tíma, sem guð gaf hann fram, en sitr nú fyrst í Niðarósi, harðla sæmiliga virðr af erkibyskupi bæði með veizlum ok fégjöfum. Líkti þar eftir margt stórmenni í Nóregi.
Herra erkibyskup hefir sik nú allan til at gera fagnað heilagri Hólakirkju ok hennar formanni. Því skrifar hann til Magnum Skálholtensem ok ávítar hann fast um sljóleik ok óeinurð móti þeim guðs óvinum, er æ leiða sinn hernað ok hatrligt sverð upp á kirkjunnar frelsi, er hentar réttarbótum sem lærdómsins vilja með gráðugri grimmd allan veg fyrirkoma. Þar með ásakar hann byskupinn fyrir þat, er hann samsetti sinni vináttu þá menn, er í svo ljótum ósóma eru sannreyndir.
Önnur bréf skrifar hann til Sturlunga, boðandi þeim byskupliga án allri vægð, hversu í hávan helvítis pytt þeir steyptust fyrir þá glæpi ok guðs reiðis verk, er þeir hlóðu sér með ódæmiligri dirfð í Grímseyjarför, býðr þeim undir bruna bannsins, at þeir sæki til Niðaróss ok snúi til sættar við guð ok sinn formann, herra Guðmund byskup. En sakir þess, at Sighvatr Sturluson var nú sem fyrr eigi helvítis skjarr, virðir hann eigi meira erkibyskups orð en einn óbúinn spora, sem ritat er: Peccator cum venerit in profundum, contempnit. Kýss hann heldr sitja heima á Grund í Eyjafirði en hafa sik undir afarkosti ok álögur kennimanna. Gefst honum ok færi enn um leik at hafa frið með syndinni, því at Þórir erkibyskup vannst eigi til at þrýsta honum, sakir þess at eftir þrjú ár liðin lét hann sitt vald með lífinu.
Þótti herra Guðmundi þat mikill skaði, því at með þeim var þá orðin heitasta vinátta. Sat hann þó í Niðarósi, því at eigi þótti vænligt at vitja til Íslands. Leiddi hann þá enn sem fyrr einfaldliga sitt líf ok var oftliga einn í herbergi ok þjónustumaðr hjá honum, þegar svo mátti. Lengstum var hann á bænum, bæði nætr ok daga, þegar meðal var annarra nauðsynja. Svo hélt hann með staðfesti mildi ok ölmusugæði, at þó at honum væri gefnir hnossgripir, veitti hann glaðr fátækum, hvort er hann var heima eða utanlands. Enga elsku hafði hann í fallvaltri blíðu eða fjárhlutum heims þessa. Því var hann guði kærr ok góðum mönnum, at öllum þeim var ljóst, hversu líðandi hlutir lágu lágt undir hans fótum, sem í því lýsist, er eftir ferr.