Guðmundar saga Arasonar/7
Svo berr til einn morgin árla, sem síra Guðmundr gerir sína bæn yfir gráða nokkvern frammi fyrir kór kirkju þeirrar, er hann þjónaði, at því nærri kemr út farandi skilríkr maðr, hans húsbóndi, ok sér líkamsaugum, at snjóhvítr fugl sitr á hægri öxl ins góða Guðmundar ok hefr sik síðan á loft ok í gegnum kirkjuráfit.
Svo kvað Einar Gilsson:
- Nótt fór Már af mætti
- meinum virkr til kirkju.
- Gautr vann grafnings látra
- Guðmund á bæn fundit.
- Út fló öxl af gætis
- einn fugl siða hreinna.
- Því er dýrð um ask orðin
- alkunn breka sunnu.
Hér með var hans bænahald svo heitt ok iðuligt, at hann var í kirkju löngum nátta, bæði síð ok árla, með svo merkri staðfesti, at æ var it sama. Ölmusugæðit fágaði hann svo með miklu megni, at þá rentu, sem hann tók af heilögu altari fyrir sín störf, lagði hann alla fram fyrir guðs ölmusur, fátæka frændr sína, sem fremst mátti hann af draga sínum nauðsynjum.
Svo kvað Einarr Gilsson:
- Braut gaf vígslu veitir
- víns nálimum sínum
- tíða offr, sá er trúði
- tunglranns á gram sannan.
- Kenndi meiðir mundar
- merkr prúðliga klerkum.
- Rétt er, at seggja sættir
- söng ok vakti löngum.
Aldri vóru færri en sjau ölmusumenn í hans varnaði ok móðir hans áttandi. Veitti hann henni vakra umhyggju allt til dauðadags. Sé þar tvo vængi gagnfæra gegnum himna, fram fyrir hásæti himnakonungs. Hér með trúist hans sparneytni matar ok drykkjar svo mikil verit hafa, at hann hafi geymt samhaldit bindindi sem kraftauðigr munkr eða einsetumaðr, ok svo mikla birti spádóms ok vitru sem inn heilagi andi flutti at hans hjarta án afláti. Mundi þat eigi svo orðit, ef girnd hugarins eða græðgi kviðarins hefð flekkat öndina. Svo var hann vakr í góðum verkum, at engi sá hann iðjulausan, heldr veik hann sínum veg frá góðu til betra ok steig svo dyggð frá dyggð, sem salmista kennir, þar til hann mátti sjá guðs son. Tíða í millum kenndi hann klerkum, er feðr gáfu undir hans faðerni, eða skrifaði bækr með einkanligri nytsemd, því at hvat gott, er hann fann í ókunnum letrum, las hann at sér sem in eiguligstu auðæfi. Hljóðr ok athugall var hann dagliga, þýðr ok þekkr í máli, öllum mjúkr ok mildr, er at hann lutu í nokkrum hlut. Því unni honum hvert barn.
Svo kvað Einarr Gilsson:
- Gerðist dátt um dýrðir
- dyggðarprests, því at flestir
- unnu elsku svinnir
- auðlundar Guðmundi.
- Hittust höpp, þau er sóttu,
- hvert dægr, trega lægi.
- Skildist hár meðal hölda
- heiðr guðs laga reiðis.
Heilagri kirkju leysti hann svo skilríka skyldu, at þeim, er heyrðu, varð bæði létt ok ynniligt. Skrúða kirkjunnar trakteraði hann svo, at hann var bæði hreinn ok heyriligr guðs þjónustu, sem fremst var honum möguligt. Altarisembættit sjálft flutti hann ok framdi með svo mikilli gæzku ok góðfýsi af guðhræðslu, sem hann sæi sjálfan græðarann fyrir sér á krossi píndan. Ok at engum sýndist þat orðum aukit, skulum vér hlýða fjórum vottum, er þat fullfæra, hversu guði var þægilig hans fórnfæring.
Einn hátíðardag, sem hann hefir sungit messu fram yfir Credo in unum deum ok snerist utar með Dominus vobiscum, sér ein kona kristiligrar siðferðar, er í var kirkjunni, at eldr svo bjartr, sem eigi bar fyrir manns auga, leið út einkar sætliga af hans munni ok svo upp í loftit.
Svo kvað Einarr Gilsson:
- Eld sá eik hvar mildust
- orma ness um messu
- stóð af stefja leiðu
- stund eina Guðmundar.
- Vells kvað vitran fulla
- verk dásamlig merkja
- hrund, at heilagr andi
- hans embættis gætti.
Þat var á öðrum tíma, sem han flutti guðs embætti ok hefir upp byrjat kanonem, steig niðr yfir höfuð ok herðar honum geisli svo bjartr, at þessa heims birti bar eigi þvílíkan. Hvíldist sú drottins dýrð yfir honum alla messuna ok leið síðan í loftit upp.
Þriðja sinni var þat, sem hann söng, at klerkar hans höfðu eigi fyrir hugsat, hversu bakstr var reiðubúinn, þat yfir fram, þat nú var kistan læst með sterkum útlás, en lykill fannst eigi. Menn bjóðast til at bera at kistunni konungslykil, en síra Guðmundr neitar því. Hvat lengra, flytr hann embættit sitt sem vant var með öllu athygli, þar til at út er sagt offertorium. Þá snýst hann frá altarinu ok blessar móti kistunni svo stórmerkiliga, at lássinn söng á gólfi niðri svo hátt, at heyrði um alla kirkjuna. Var þá kostr at taka bakstr sem bezt líkaði.
Fjórða tíma var þat, sem hann hefir fyllt embættit ok tekr ablutionem calicis, at þann veg altaris látu kvistir nokkurir fornir ok mjök rotnir, en yfir þá niðr kemr þat vatn, sem síra Guðmundr hefir látit í kalekinn. Ok rétt sama dags sjá þat skilvísir menn, at þeir sömu pálmkvistir eru nú lífgaðir með fagri næfr ok nýju máli, sem á miðjum ávaxtartíma kann sá viðr at verða, sem stendr heill ok staðfastr í sinni náttúru.
Fylgir þat því hér með ok sýnir ljósi bjartara, hver hans ástundun var, þá er hann vakti, því at um nætrnar flutti hann fram sofandi messuembætti svo skýrt ok skilit, at stundum gekk með réttri reglu allt til lágasöngva. Fór ok aldri lengra fram.
Hér með er þat greinanda í sæmd síra Guðmundar, at oftliga veitti guðs miskunn lofsamliga dýrð hans prédikunarorðum, at grjótlig hjörtu sem óbergan urðu fyrir heilags anda vitjan ok guðs ótta innleiddan svo lág ok linuð í viðrkenning lastanna, at flutu fram ór bráðnandi jöklum fögr ok hjálpsamlig vötn tárligrar iðranar með sannri leiðréttu ok afláti ljótra misverka, sem birtist með konu þeirri, er um langar stundir hafði legit í hórdóms lífi, en fyrir prédikan þessa dýrðarmanns fekk hún vitran heilags anda svo framkvæma, at hún leyndist braut af þeim búgarði, er í var hennar hórkarl, ok leggr eigi sína rás, fyrr en hún kemr fyrir síra Guðmund með geysiligum gráti beiskrar iðranar, segist af hjarta gera sinn viðskilnað við sagða glæpi ok biðr sik undir ásjón síra Guðmundar, lík þeirri, er í húsi Símonis kraup at fótum vors drottins Jesú Kristi, þváandi löstuna í lækjum táranna, fylgjandi honum allt til pínu krossins. Svo fylgdi þessi kona síðan allar stundir síra Guðmundi, þegar ófriðr skildi þau eigi.
Var ok heyriligt heilagri skrift, at þvílíks manns kenning ynni sálunum uppreist ok eilífan ávöxt. Fyrir þat fyrsta, at hans ástundun var full með elsku guðs ok manna, því at hræsnilöstrinn var fjarri honum. Þat annat, at hvat er hann lærði aðra með orðum, fylldi hann fyrri sjálfr í sínum verkum.