Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Goðfræðisögur/Tröll (inngangur)

by þjóðsögur

Orðatiltækin tröll og tröllkona eru næsta yfirgripsmikil því þau tákna allar þær verur sem meiri eru en menn að einhverju og sem eru meir eða minna illviljaðir, t. d. drauga og jafnvel galdramenn. Samt sem áður eru þessi orðatiltæki eiginlega höfð um þá tegund sem hið risalega er einkennilegast við. Þó eru til fleiri nöfn fyrir þá tegund, t. d. bergbúar, jötnar, þussar, risar, skessur, flögð, gýgjur o. s. frv. Þessi tegundarnöfn hafa rutt sér svo til rúms að sjaldan koma fyrir eiginnöfn trölla. – Mörg nöfn eru það sem benda til trúarinnar á tröll, bæði hlutaheiti (t. d. jötunuxi, þussaberg, þussaskegg, gýgjarpúss, tröllagrös, tröllaurt, surtarbrandur, surtarepli) og örnefni (t. d. Surtshellir,^[1] Trölladyngja, Tröllagata, Tröllaháls, Tröllakirkja, Tröllaskeið, Tröllaskógur, Tröllatunga).

Í sögum þeim sem enn eru til á Íslandi um tröll er þeim að öllu eins lýst og í hinum norrænu goðasögum. Bæði eru þau talin meiri og sterkari en menn oftast, heimsk og hamslaus, gráðug og grimm; en þó er annað veifið sagt að þau viti marga þá hluti er menn vita ekki, séu góðviljuð, drenglynd og trú sem gull. Við mótgjörðir reiðast þau illa og leita að hefna sín grimmilega; á hinn bóginn þakka þau bæði og launa þegnar velgjörðir og liðsinna oft mönnum að fyrra bragði. Mannætur er sagt þau séu, en þó eru ekki fá dæmi þess að tröll hafi leitað samfara við mennska menn og í því skyni numið til sín bæði menn og konur. Þó tröll séu í ýmsum greinum háskalega vansköpuð eiga þau ávallt að vera í mannsmynd allt um það, enda virðist svo sem þau eigi að vera einhvers konar eldri kynslóð en mennirnir. Þeim átti að vera það undur leitt að kristni var tekin hér á landi og hafa leitazt við með mörgu móti að tálma framförum hennar og lögðust þar frá sem kristni viðgekkst og kirkjur voru reistar ef þau fengu eigi að gjört eins og þau hafa síðan tryllt menn og tælt frá kristni á sína trú. Tröll búa í hömrum og fjallaklettum og hellum og lifa bæði á dýraveiðum, fiskifangi og ef til vill af kvikfé. Sum þeirra mega ekki sjá dagsljós og verða að steini ef sól nær að skína á þau og eru því ávallt á ferð á næturnar. Lítur það fremur svo út sem það sé eins konar tröllategund og er þeim því gefið sérstakt nafn og kölluð nátttröll. Mörg orðatiltæki eru það sem benda á ýmsa háttsemi trölla og eru sum til lasts, en sum til lofs, sem Snorra-Edda segir: „mann er ok rétt at kenna til allra Ása heita; kennt er ok við jötna heiti, ok er þat flest háð eða lastmæli.“ Eins þykir skass, skessa eða flagð og önnur slík orð lastmæli um konur og eru ekki höfð um aðrar en þær sem óhemjuskepnur eru að einhverju leyti eða bryðjulegar. Þegar menn vilja tákna það að einhver blíni á eitthvað höggdofa eða hjárænulega er sagt „hann glápi á það eins og tröll á himnaríki eða heiðríkju,“ og er það líklega dregið af því að tröllin sem voru svo óvinveitt kristninni muni aldrei eiga þangað kvæmt. Aftur eru önnur orðtök sem til lofs liggja; tröllatryggð er viðbrugðið og sagt að maður sé „mesta tryggðatröll“ sem trúr eða tryggur „eins og tröll“, „tröll eru í tryggðum bezt“ og „tröll ganga trautt á grið sín“, og fleiri eru slík orðatiltæki. En sögurnar sem nú koma skulu sjálfar skýra betur frá ýmsu um tröll en hér er kostur á fyrir fram.

• Meingjörðir trölla
• Tröll hefna mótgjörða
• Tröll sýna vinsemd
• Nátttröll
• Grýla, Leppalúði og fjölskylda þeirra

1. Það er talinn stærsti hellir á Íslandi; hann er fyrir norðan Strút hjá Kalmanstungu upp með Norðlingafljóti og er hans getið bæði í Landnámu og Harðar sögu [„hellir á Fitjum“] og byggðar í honum og fitjarnar kringum hann nefndar Hellisfitjar. En Landnáma tekur það fram að í honum hafi búið jötuninn Surtur er Þorvaldur holbarki færði drápu og er þar skýrt að orði kveðið um hellinn Surts.